I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Hujayrani o ‘rganishning hozirgi zamon usullari. 
Hujayrani o'rganishning 
bir qancha usullari bo‘lib, shulardan biri yorug‘lik mikroskopidir.Zamonaviy 
linzalar bilan jihozlangan qudratli yorug‘lik m ikroskoplar tekshiriladigan 
m ikroobyektlam i 2000 m artagacha katta qilib ko ‘rsatadi va kattaligi 0,2 m k 
ga teng b o ‘lgan zarrachalarni ko‘rish im konini beradi. Bu m ikroskopning 
q u w a ti cheklangan b o ‘lib, 0,2 mk dan kichik b o ‘lgan obyektlam i k o ‘rib 
bo ‘lmaydi. Elektron m ikroskopning kashf etiiishi subm ikroskopik struk- 
turalarni o ‘rganish im konini beradi.
Elektron mikroskopning yorug‘lik mikroskopidan farqi shundaki, unda 
ko‘rish uchun yorug‘lik o ‘m ida katta tezlikda harakatlanayotgan elektronlar 
oqimi ishlatiladi. Tasvimi katta qilib ko‘rish va nurlar taram ini fokusga yig‘ish 
maqsadida bu mikroskopda optik linza o ‘miga magnit maydonidan foydalaniladi. 
Elektron mikroskop yordamida mikroobyektlami 200000 m arta va undan ham
ortiq darajada kattalashtirib k o ‘rish mumkin. Elektron mikroskop bilan tek- 
shirishlarda maxsus o ‘lchov biriigi nanom etr (nm ) ishlatiladi (1 nanom etr
0,0001 m kga teng). Bizga m a’lum bo‘lgan viruslaming eng kattasi tamaki m o- 
zaykasining virusi bo ‘lib, uning uzunligi 250 nm yoki 0,025 mk dir.
M ikrom anipulyatorning yaratilishi tirik h u jay rad ao p eratsiy ao ‘tkazish 
m um kinligini tu g ‘dirdi. Bu asbob yordam ida hujayradan u yoki bu orga- 
noidni olib tashlash yoki qo'yish, hujayraga h ar xil m oddalam i kiritish, 
bu m oddalam ing elektrik faolligini o ‘lchash m um kin, hujayraning tirik 
qismlarini o ‘rganish maqsadida keyingi yillarda qaram a-qarshi fazali (fazovo- 
kontroyli) m ikroskop kashf etildi. Q aram a-qarshi fazalar m ikroskopda 
yorug‘lik nuri hujayraga m a ’lum burchak ostida yo‘naltiriladi. B unda h u ­
jayraning b a ’zi joylari qolgan qism lariga qaraganda qoraroq (to ‘qroq) 
ko‘rinadi. Bu esa tirik hujayraning oddiy m ikroskopda ko‘rib bo'lm aydigan 
ko ‘pgina detallarini k o ‘rish im konini beradi.
H ujayra organoidlarining kimyoviy tarkibini o ‘rganish m aqsadida m u - 
taxassislashgan sentrifuga usulidan ham foydalanish m um kin. M a’lum b ir 
vaqt birligida sentrifuga tezligini oshirganda hujayradagi organoidlam i b ir- 
biridan osonlikcha ajratish im konini tu g ‘diradi. S hundan keyin h ar b ir 
organoidni alohida o ‘rganish m um kin b o la d i. Ana shu usul yordam ida h u ­
jayra yadrosi, yadrochasi, xrom osom alar, m itoxondriyalar va boshqa o r­
ganizm larning kimyoviy tarkibi o ‘rganilgan hujayra tizimiga kiruvchi 
o rg a -
noidlar m olekulalarining fizik xossalarini o ‘rganishni rentgenaliz yorda­
m ida o ‘tkazish m um kin.
124

---

Bu usul bilan m odda m olekulalarining joylashish holati, m olekulalar 
orasidagi masofa, ularning hajm i, uzunligi, shakli va ichki tuzilishlari 
o ‘rganiladi. A na shu m aqsadda m oddalar molekulasiga rentgenogram m ada 
k o ‘rish m um kin b o 'lg an atom lar kiritiladi (m asalan, m etall atom lari), 
undan keyin rentgen qog'ozida ular analiz qilinadi.