I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

X BOB. HUJAYRA NAZARIYASI YA
ORGANIZMLARNING TUZILISHI
Optik mikroskop va hujayraning kashf etiiishi. Hujayra to‘g‘risidagi
nazariyaning mohiyati. 
H ujayra haqidagi ta ’lim otning rivojlanishi optik 
m ikroskopning kashf etiiishi bilan bevosita bog‘Iiqdir ( “ M ikroskop” so‘zi 
grekchadan olingan b o 'lib , “ m ikro“ -kichik, “skopeo“ -k o ‘ram an degan 
m a ’noni anglatadi). Birinchi m ikroskop 1609-yil G aliley tom o nid an yara- 
tilgan. U qurilm a linza va q o ‘ig ‘oshin trubkadan iborat edi. M ikroskopdan 
dastlab ingliz olimi R obert G uk 1665- yilda biologik obyektlam i tekshirish- 
da foydalandi.
G uk mikroskop yordam ida ukrop, buzina, qamish, po'kak ham da boshqa 
o‘simlik to ‘qim alarida ju d a m ayda tutash bo'laklam i topdi va ulam i kletka- 
lar deb atadi ( “kletka“ -grekcha “ketos“ so'zidan olingan b o ‘lib, b o 'sh liq
dem akdir). K eyinchalik ingliz olim i N .G ryu va italiyalik olim Malpigi o ‘z 
kuzatishlari natijasida turli o ‘sim liklardan selyullozali p o 'stlar bilan ajral- 
gan b o 'shliqlar (xaltachalar yoki pufakchalar) borligini aniqladilar.
Levenguk 1696-yildabosilib chiqqan “Tabiat sirlari“ degan asarida G u k
122

---

va G ryularning “berk “ hujayralaridan farq qiluvchi erkin hujayralar ham
borligini tasvirlab beradi. Bu kitob bir hujayrali suv o ‘tlari, o'sim liklardagi 
xloroplastlar, sperm atozoidlar ham da qizil qon tanachalari to ‘g ‘risida tasav- 
vur beradi. Shu tarzda hujayralar haqidagi tushuncha yuz yildan ortiq saqlanib 
qoldi. Faqatgina 1812-yilda nemis olimi M oldenxover o'sim lik to ‘qimasidan 
alohida hujayralam i ajratib olishga muvaffaq bo 'lib , h ar bir hujayra o 'z
qobig'iga ega ekanligini isbotlaydi. 1931 -yilda R .B raun tom o nid an yadro 
hujayraning m uhim va doim iy kom ponenti ekanligi aniqlandi.
T adqiqotchilardan F .Fyujarden, Y A .N .Purkinye va M ol (1830) sito- 
plazm a deb nom langan hujayra tarkibini tekshirish bilan shug'ullanadilar. 
Bu kashfiyotlarning ham m asi tirik tabiatning hujayra tuzilishi to'g'risidagi 
nazariyani yaratishga olib keldi.
H am m a tirik m avjudotlar: o'sim liklar, hayvonlar va oddiy m ikroorga­
nizm lar ham hujayralardan va ularning hosilalaridan tashkil topgan. Tirik 
olam negizida hujayra yotadi. Bu tushuncha hujayra nazariyasining asosiy 
m ohiyati deb ataladi. U ning asoschilari nem is olimlari botanik Shleyden 
(1938) va zoolog Shvanlardir. Biroq shuni aytish kerakki, Shvan ham , 
Shleyden h am hujayrada asosiy rolni uning po'sti o'ynaydi, hujayra struk- 
turasiz m oddalardan tuzilgan deb n o to 'g 'ri tushunchaga ega edilar. Keyin- 
chalik hujayra nazariyasida bir hujayrali otganizm larga taalluqli hujayra tu- 
zilishida asosiy rolni uning yadrosi va sitoplazm asi o'ynaydi, degan fikrlar 
paydo b o 'la boshladi. 1858-yilda R.Virxov yangi hujayra faqat hujayraning 
bo'linishidan hosil b o 'lad i degan prinsipgaasos soldi.
F.Engels hujayra tuzilishi nazariyasini o 'tg a n asr tabiatshunosligi (XIX 
asr) sohasida ro'y bergan uch buyuk kashfiyot (energiyaning saqlanish 
qoidasi va C h.D arvinning evolyutsion nazariyasi bilan birga) ning biri deb 
ta ’rifladi. XIX asr oxirlarida sitologiya fanini boyitadigan q ator kashfiyot- 
lar qilinadi. M asalan, 1874-yilda Chistyakov va 1875-yiida E .Strasbuiger 
tom onidan m itoz bo'linish kashf etildi. Shuningdek, 1875-yilda G erdvik 
kashf etgan urug'lanish hodisasi va A ltm an, B endalar tom o nid an hujayrada 
topilgan m itoxondriyalar m uhim aham iyatga egadir.
K eyinchalik V.I.Belyaev 1898-yiIda birinchi bo'lib reduksion (m eyoz) 
bo'Iinishni e ’lon qiladi. Shu yili yirik rus olim i S .G .N avashin to m on idan
yopiq urug'li o'sim liklarda q o 'sh urug'lanish hodisasining k ashf etilishi 
biologik tadqiqotlarda yangi davrning boshlanishi bo'ladi. Hozirgi zam on 
hujayra nazariyasi tushunchasi bo'y ich a ko‘p hujayrali organizm lar bir- 
birlari bilan uzviy bog'langan funksional hujayralar yig'indisidan tashkil 
topgan m urakkab integral sistem adir.
O rganizm lar hujayra tuzilishining b ir xilligini, ularni tashkil etgan 
hujayralam ing o'xshashligidangina em as, balki dastaw al bu hujayralar kim-
123

---

yoviy tarkibining hamda m odda almashinish jarayonining o ‘xshashligida ham - 
dir. M asalan, hujayraning eng m uhim hayotiy kom ponentlari va oqsillari- 
ning biri nuklein kislotalari va oqsillar, ularning sintezi va qayta hosil b o ‘lishi 
ham m a tirik organizm lar hujayralari uchun deyarli o'xshashdir.