Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

3.2.20.
 
Joylardag‘i Mablag‘lar (1922) 
So‘ngg‘i bir-ikki yil orasida hukumatimizning yurguzib kelgan siyosati 
hammamizga ma’lum. Shu bir-ikki yil ichida eng ko‘b ahamiyat berilgan narsa xo‘jalik 
va moliya ishlari bo‘ldi. Yangi iqtisod siyosati nomi bilan yurguzilgan va mamlakatni 
buzg‘unlikdan qutultirish maqsadiga taqalg‘an bu siyosat juda zo‘r g‘ayrat va matonat 
bilan o‘tkazildi. Bu yo‘lda do‘st va dushmanning hech bir gap-so‘ziga qaralmadi. 
Natijada mamlakatning kundan-kun tuzalib, obod bo‘lub borganlig‘ini ko‘rub turamiz. 
Har kun degunday ko‘b vaqtlardan beri ishdan to‘qtab turg‘an bir zavud yo bir 
fabrikaning ochilib, ishka boshlag‘anlig‘i xabar beriladir. Ayniqsa, moliya siyosati, ya’ni 
pul-mol ishlari o‘tkur va intizomli bir doiraga olmoqda, bu yo‘lda ahvol va vaziyatni 
tubdan mahkamlayturg‘an har bir chora va tadbir ko‘rulmakdadir. 
Mamlakatning umumiy obodonlig‘i uchun tutulg‘an bu siyosat, albatta, 
hayotimizning ko‘b tomonlarig‘a turg‘unlik va sustlik ham keltirmakdadir. Ayniqsa, 
maorif ishlari bu siyosat orqasida juda qiyin bir kunga qoldi. Buni sho‘rolar maorifining 
otasi bo‘lg‘an o‘rtoq Lunacharskiy ham markaz gazetalarida «maorif ishlari tahlikada» 
degan ta’birlar bilan bir necha martaba e’lon qildi. Maorif ishlariga burung‘iday «ola ber, 
qila ber» usuli bilan hadsiz-hisobsiz pul sochish yo‘q bo‘lub, unlar uchun ham juda siqib-
tortib mablag‘ (sredstvo) berila boshlag‘andan keyin, tabiiy, bunday turg‘unliq va 
susayishlik bo‘lmasdan mumkin ham emas edi. 
Ichkari Rusiyada madaniyat va maorif ishlariga yuz yillardan beri kuyikib kelgan 
bir yerda bu turg‘unliq va sustlikni yo‘q qilish choralari ham topildi. U yerda yangilik va 

---

323 
eskilik fikrlaridan ori bo‘lung‘an xalq o‘z bolasi uchun kerak bo‘lg‘an bilim va hunarlarni 
o‘zi topib, o‘zi olib bormoqdadir. 
Endi bizning Turkistonga kelsak, ish butun boshqa: bunda davlat ta’minoti 
doirasiga kirgan bilim muassasalari (masalan, internatlar) ham o‘qug‘uchi bola 
yo‘qlig‘idan turg‘unliq kechirib turadilar. Davlat ta’minotidan chiqqan bilim 
muassasalari bo‘lsa to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlarini quliplash majburiyatida qoladirlar. 
Masalan: Eski Toshkentda bir necha yildan beri davom etgan markaz rasm maktabi davlat 
ta’minotidan chiqarilg‘anlig‘i orqasida bir kun yopilib qolg‘an. Uning shogirdlaridan 
birisi menga yo‘luqub: «Gazeta va jurnallar uchun kerak bo‘laturg‘an rasmlar va hajviy 
suratlarni maktab talabalariga berilsa ekan», – deb iltimos qilib o‘tdi. Davlat tomonidan 
yetkulik ta’min etilmayturg‘an milliy musiqiy maktabi ham yopilar chog‘da «hamiyat va 
g‘ayrat qo‘zg‘ataturg‘an ziyofat» yasash orqasida hali hozirg‘a o‘z borlig‘ini saqlab 
qoldi. Bu markazda! 
Endi o‘lkaning boshqa shaharlariga kelsak, unda ahvol yana ham og‘irdir. 
Samarqanddagi birdan-bir o‘zbek bilim yurti joydag‘i mablag‘ (mestnoye sredstvo) 
ta’minotiga o‘tkazilgan. Shu munosabat bilan ul bilim yurtining ham yopilar-yopilmas 
bir holg‘a kelganligi ko‘ruladir. 
Albatta, hukumat boya aytgan yangi siyosat orqasida ko‘b bilim muassasalarini o‘z 
ta’minotidan chiqarsa ham, ularni butkul ko‘chaga irg‘itib tashlagani yo‘q. Balki har 
joyning o‘zidagi biror iqtisod muassasasiga bog‘lab, shuning bilan joylardagi mablag‘lar 
ta’minotiga o‘tkardi. Faqat ishning og‘ir va qiyin jihati shundadirkim, mahalliy 
mablag‘lar deyilgan pul-mol manbalari (iqtisod sho‘rolari, kommuna shu’balari, vaqf 
idoralari)ning ishlari juda buzuq, chatoq va chuvalgandir. U muassasalar bo‘yunlarig‘a 
qo‘yulg‘an bilim muassasalariga yordam bermak bir tomonda tursun, o‘zlarining 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri qilaturg‘an ishlarini ham to‘g‘rilab yubora olmaydirlar. Shuning uchun 
bizga achchiq ko‘rungan bir narsa bor: hali o‘z ishlarini kerak qadar gullata olmayturg‘an 
joylardag‘i mablag‘ muassasalariga ishonib maorif ishlarini o‘zlariga topshirish yerlik 
xalq maorifini so‘ng daraja og‘ir bir holg‘a keltirish demakdir. Turkiston jumhuriyatining 
markaziy idoralari bu ulug‘ muassasalarni tushunub, bir tarafdan, yerlik xalq bilim 
muassasalarining ta’minoti uchun naqadarroq va hozirroq manbalar topishlari, ikkinchi 

---

324 
tomondan, haligi mahalliy mablag‘ manbalarini eng yaxshi yo‘lg‘a qo‘ymoq uchun jiddiy 
choralar ko‘rishlari tegishdir. 
Maqola «Turkiston» gazetasining 1922 yil 24 noyabr sonida «Abdulhamid 
Sulaymon» imzosi bilan bosilgan. Yerlik xalq bilim muassasalarining ta’minoti 
masalasiga bag‘ishlangan. Birinchi marta Cho‘lpon «Asarlar»i 4-jildida qayta chop 
etilgan.