(1.3-d,
e
rasm); 3) m ustahkam ligi suvning bosim i qiya qovurg‘alari orqali
z a m i n g a berilishi n atija sid a y u z b e r a d ig a n is h q a la n is h
k u c h i h iso b ig a
t a ’m i n l a n a d i g a n ( 1 . 3 - g ra s m ) k o n tr f o r s li; 4) b o s i m i n i q i r g ‘o q l a r d a g i
m ustahkam qoyali gruntlarga uzatadigan ( 1 .3-/rasm ) arkali t o ‘g ‘onlar uchraydi.
T o ‘g‘on ustidagi suvni o ‘tkazishiga k o ‘ra : 1) ustidan suvni o ‘tkazm aydigan
(1.3-ti,
b, e
rasm ); 2) ustidan suv o 'tk a z u v c h i t o 'g ' o n l a r (1 .3 -c /,/,
g
rasm )
farqlanadi.
1 . 1 . 4 . G runtli v a b e t o n t o ‘g ‘o n la r h a q i d a u m um iy
t u s h u n c h a l a r
G ru n tli t o ‘g ‘o n la r k o n s t r u k s i y a s i n i n g o d d iy lig i, m a h a l l i y q u r ilis h
m a t e r i a l l a r i d a n k e n g f o y d a la n is h , u la r n i tu rli z a m i n l a r u stig a q u r is h
m um kinligi sababli keng tarqalgan. O 't g a n asrn in g 50-yillari d u n y o d a va
shu j u m l a d a n , O 'z b e k is to n d a o 'n l a b yirik g id ro tex n ik a
inshootlari sh u la r
q a to rid a yirik tu p r o q t o 'g ' o n l a r qurilgan. G r u n t l a r m exanikasi, m u h an d islik
geologiyasi va gidrogeologiyasining h a r t o m o n l a m a ta ra q q iy qilishi h a m d a
y e r q a z is h ishlarining keng mexanizatsiyalashtirilishi sababli keyingi yillarda
a n c h a b a la n d tu p r o q t o 'g ' o n l a r qurish u c h u n im k o n iy at tug'ildi. B u n g a
misol qilib suv sig'dirish hajm i 10,5 m lrd m 3, balandligi 300 m b o 'lg a n ,
s h a g 'a l va t u p r o q a r a la s h m a s id a n
qurilgan N o r a k , suv sig'd irish hajm i 1,42
m lrd m 3, balandligi 168 m b o 'lg a n , tosh va s h a g 'a l a r a la s h m a s id a n qurilgan
C h o rv o q h a m d a M is r Arab R espublikasidagi N il dary o sid a suv sig'd irish
hajm i 1,56 m lrd m 3, balandligi 1 1 1 m b o 'lg a n , t o s h - t u p r o q a r a la s h m a s id a n
qurilgan A svon t o 'g ' o n i va b o sh q a la rn i k o 'rsa tish m u m k in .
G ru n tli to 'g 'o n la r n in g oldi to m o n i d a suv sath in in g ko'tarilishi natijasida
t o 'g ' o n tanasi, u n in g osti va y o n to m o n la r id a n suv sizib o 'ta d i. T o ' g ' o n
u stidan suv toshib o 'ts a , t o 'g ' o n yuvilib buzilishi m u m k in , s h u n in g u c h u n
to sh q in suvlarini m axsus in s h o o tla r orqali o 'tk a z ib yuboriladi.
G r u n tli t o 'g ' o n l a r turli m a q s a d la r u c h u n quriladi. Yirik t o ' g ' o n l a r
katta
hajm li suv o m b o rla rin i, kichik t o 'g ' o n l a r kichik suv o m b o rla rin i tashkil
qiladi. T u p r o q t o 'g ' o n l a r d a r y o d a n suv o lad ig an in s h o o tla r tarkibiga kiradi
h a m d a d a ry o o 'z a n i n i berkitish u c h u n x iz m a t qiladi. B a ’z a n d a ry o o q im in i
m a ’lu m t o m o n g a y o 'n a ltiris h m a q s a d id a h a m s h u n d a y t o 'g ' o n l a r qurilishi
m u m k in .
G ru n tli t o 'g ' o n l a r konstruksiyasi jih a tid a n ustidan suv oqib tu shm aydigan
t o 'g 'o n l a r d a n h isoblanadi. M axsus konstruksiyalarga ega b o 'lg a n t u p r o q
t o 'g 'o n l a r n i n g u s tid a n suv quyilib o 'tis h g a ayrim h o lla rd a y o 'l q o 'y ila d i.
S h u n in g u c h u n to sh q in h a m d a suv o m b o r id a t o 'p l a n g a n
foydali suvlarni
va o r tiq c h a suvlarni pastki biefga o 'tk a z ib y u b o rish m a q s a d id a m ax su s
in s h o o tla r quriladi.
B eton to 'g 'o n la r . Siljishga o 'z og'irliklari bilan qarshilik k o 'rsata oladigan
t o 'g ' o n l a r gravitatsion t o 'g ' o n l a r deyiladi. T o 'g ' o n n i n g tubi bilan z a m in i
o 'r ta s id a g i y u z id a hosil b o 'l a d i g a n is h q a la n is h va tis h la s h is h k u c h la r i
11
t o ‘g ‘o n n in g siljishiga qarshilik k o ‘rsatadi. G rav ita tsio n t o ‘g ‘o n l a r ustidan
suv o ‘tkazadigan va suv o ltk azm ay d ig an qilib quriladi.
G ra v ita tsio n t o 'g ' o n l a r konstruksiyasining oddiyligi sababli ular asosan
b e to n d a n quriladi. 1932-yilda b irinchi
yirik b e to n li gravitatsion, balandligi
62 m b o 'lg a n D n e p ro p e tro v sk t o 'g ' o n i qurilgan.
O 'tg a n asrn in g oxirgi qirq yilida yirik betonli t o 'g ' o n l a r qurilishi keng
tarqaldi. Bu d a v rd a balandligi 65 m U s t- K a m e n o g o r s k , balandligi 90 m
B u x tarm in , balandligi 128 m K rasnoyarsk, balandligi 102 m U s t-Ilim ,
balandligi 215 m T ok tag u l va balandligi 300 m S a y a n o - S h u s h e n s k gravi
tatsion to 'g 'o n l a r i qurildi.
1 .1 .5 . G id ro te x n ik a in sh o o tla rin in g
ish lash s h a ro itla ri
G id ro te x n ik a inshootlari s a n o a t va uy-joy qurilishi in s h o o tla rid a n farqli
o 'laroq, m uvozanat holatidagi yoki harakatdagi, s h o 'r yoki c h u c h u k holatdagi
suv bilan d o im iy ravishda bog'liqdir.
G id r o te x n ik a in sh o o tla rid a foydalanish (ekspluatatsiya qilish) davrida:
m exanik; fizik-kim yoviy; biologik; m a y d a m u z
p a rc h a la ri va m u zlar; havo
atmosferasi; past h a m d a yuqori harorat; atm osfera yog'ingarchiliklari; shamol
va b o 'r o n ; qu y o sh radiatsiyasi; seysmik k u c h la r h a m d a b o s h q a la r t a ’sir
qiladi.
S u vning m e x a n ik t a ’siri o ' z navbatida
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
