Gidrotexnika

sta tik
va 
g id ro d in a m ik
turlarga 
b o 'lin a d i. S ta tik t a ’sirla rg a : suvning g idrostatik bosim i; m u z q o p la m a si 
b o sim i; tirgak d e v o rla r o rtidagi g r u n tn in g faol b o sim i; in s h o o t o ld id a
c h o 'k k a n loyqa bosim i va b o sh q a la r kiradi.
D inam ik t a ’s ir la r katta tezlikda h a ra k a tla n u v ch i oqim lar: m u z va suvda 
suzib yuruvchi jism lar zarbasi; sh am o l hosil qilgan to 'lq in lar; gidravlik zarba; 
gidrotexnika inshooti ostidagi filtratsiya oqim i bosim i ko'r in ish larid a b o'ladi. 
Shuningdek, zilzilaga moyil hu d u d lard a g id ro d in am ik bosim seysmik kuchlar 
t a ’siri o stid a h a m hosil bo 'lad i.
Suvning fizik-kim yoviy t a ’siri k o 'p g in a k o 'rin is h la rd a n a m o y o n b o 'lad i: 
in s h o o tla r yuza q ism in in g o q im t a ’sirida yemirilishi; m etall e le m e n tla rn in g
korroziyasi; kavitatsiya; filtratsiya o q im i t a ’sirida g id ro tex n ik a inshootlari 
tagidagi g r u n tla rn in g m ex a n ik va kimyoviy suffoziyasi va hokazo.
S u v n in g b io lo g ik t a ’s ir i s u v d a y a s h a y d i g a n tirik o r g a n i z m l a r n i n g
in s h o o tla r m ateriallariga t a ’siri; y o g 'o c h q ism la rn in g chirishi; q u v u rlard a 
o 's i m l i k l a r n i n g o 's i s h i ; i n s h o o t l a r e l e m e n t l a r i n i n g tu r l i o r g a n i z m l a r
t o m o n i d a n yem irilishi k o 'rin is h id a bo 'lad i.
ToM qinlar g id ro tex n ik a inshootlari e le m e n tla rig a d in a m ik b o sim bilan 
t a ’sir qiladi. T  lq in n in g sh a m o l t a ’sirida d u m a la s h i va quvilishi natijasida 
suv in sh o o t tep a sid a n oshib o 'tis h i m u m k in . M asalan: V o y o n t (Italiya) 
t o 'g ' o n i d a n suvning o shib o 'tis h i natijasida 2 m in g d a n o rtiq kishi h alo k
b o 'lg an .
12

---

M a y d a m uz p a rc h a la ri va m u zlar m anfiy h a ro ra t t a ’sirida hosil b o ‘ladi. 
M a y d a m u z p a rc h a la ri d aryo o ‘zani kesim ini yop ib q o ‘yib, o q im y o lnalishi 
b o ‘ylab d im la n ish g a olib keladi. M u z d aryo k esim ining to r jo y id a tiqilib 
qoladi, ularni y o ‘qotish xavfini tu g ‘diradi, c h u n k i k atta-k atta m u z p archalari 
massasi in sh o o tg a kelib uriladi. U rilish natijasid a in sh o o tn in g m e x a n ik
qurilm alari yon va oraliq devorlari, energiya s o ‘ndirgichlari katta talafot 
k o ‘radi.
H av o a tm o sfe ra si yirik birikkan kim yoviy m assalar, c h a n g va gazlar 
b ilan t o ‘y in g a n b o 'l i b , g id r o te x n ik a in s h o o tla r in i y e m ira d i. H a v o n i n g
agressivligini o sh ira d ig a n asosiy ifloslantiruvchilar — kimyoviy k o r x o n a -
la m in g mahsulotlaridir. S huning u c h u n s h a h a r atrofida qurilgan gidrotexnika 
in s h o o tla rin in g korroziyasi, q ish lo q h u d u d la rig a q a r a g a n d a 2 —4 m a r ta
k o 'p r o q kuzatiladi.
P a s t h a r o r a t drenaj qurilm alarini m uzlashiga, qiyaliklarda y o riq la r hosil 
bo'lishiga, berkitish q ism la rin in g buzilishiga olib keladi.
Y uqori h a r o r a t esa b e to n va metall q u rilm a la rid a h a ro ra t d e fo rm a tsiy a - 
larini hosil qiladi h a m d a natijada, mikroyoriqlar hosil bo'lishiga sabab bo'ladi. 
J u d a yuqori 
harorat
esa m o y la rn in g c h iq ib ketishiga, b itu m la r, z ic h la sh - 
tirg ich larn in g erib ketishiga sabab bo 'lad i.
A tm osfera yogN ngarchiliklari k o 'p yog'ishi natijasida suv om borlari to'lib, 
suv t o ' g ' o n te p a s id a n o shib o 'tis h i kuzatiladi. Y o m g 'i r va qor, past 
harorat
in s h o o t m uzlashiga h a m d a qalin m u z bilan q o p la n ish ig a sab ab b o 'la d i. Bu 
esa o 'z nav b atid a gidrotexnika inshootlari ekspluatatsiyasini qiyinlashtiradi.
S h a m o l va b o ‘r o n la r, a so sa n , g id ro te x n ik a in s h o o tla r in in g k o 't a r i b
tushirish m e x a n iz m la rin i ish d a n ch iq arad i.
Q uyosh ra d ia tsiy a si natijasida q o rla r erib, suv k o 'p a y ish i kuzatiladi. 
U la r qurilishda ishlatiladigan rezina, p o lietilen p ly o n k a la r va b o s h q a s u n ’iy 
m ateriallarga salbiy t a ’sir qiladi.
Sey sm ik t a ’s irla r. G id r o te x n ik a in sh o o tla rin in g ish d a n c hiqishi seysmik 
t a ’sirla m in g balli darajasiga b o g 'liq d ir va ular g id ro tex n ik a inshootiga jiddiy 
za ra r keltiradi yoki u larn in g to 'l i q buzilishiga olib keladi. K a m balli yer 
q im irla sh la r n atijasida in sh o o t e le m e n tla rid a y oriqlar hosil b o 'la d i.
1 . 1 . 6 . G id ro te x n ik a in s h o o tla r in i lo y ih a la s h .
Qidiruv va t a d q i q o t ish la rin in g vazifalari
C h izm alar, hisobiy-tushuntirish bayonidan va sm etalard an tashkil topgan 
texnik hujjatlar to 'p l a m i in s h o o tn in g