Gidrotexnika

4

---

/
b o b .
G ID R O TE X N IK A IN SH O OTLA RI HAQIDA 
UMUM IY T U S H U N C H A L A R , ULARNING 
ZAMINLARI VA ISH SHAROITLARI
1 . 1 . G I D R O T E X N I K A I N S H O O T L A R I H A Q I D A U M U M I Y
T U S H U N C H A L A R
1 . 1 . 1 . G id ro te x n ik a , g id r o te x n ik a in s h o o tla ri t o ‘g ‘ris id a
t u s h u n c h a , u la rn in g joy lash u v i va g id r o te x n ik a
in s h o o tla rin in g ta sn ifi
G id ro te x n ik a tu sh u n c h a si. M axsus in sh o o tlar, jih o z la r va q u rilm a la r 
y o rd am id a suv resurslaridan xalq x o ‘jaligi ehtiyojlarida foydalanish va suvning 
zararli t a ’sirlariga qarshi k u rashishni o ‘rganish bilan s h u g ‘u llanuvchi fan va 
te x n i k a n i n g t a r m o g 'i
g id r o te x n ik a
d e b a ta la d i. B e v o sita suv x o ‘jaligi 
tadbirlarini am alga oshiradigan m uhandislik in shootlari 
gidro tex n ik a viy
yoki 
g id ro te x n ik a in sh ootlari
d eb ataladi.
G idrotexn ika inshootlarining vazifasi
suv sarfini va s a th in i rostlash, uni 
m a n b a d a n m a ’lu m sifatda va istalgan v a q td a kerakli m i q d o r d a olib, za ru r 
joylarga (ekin m a y d o n la ri, g id ro e le k tr stansiyalar va h o k a z o la rg a ) yetkazib 
b e ris h d a n iborat.
G id ro te x n ik a inshootlari 
jo yla sh u vig a
k o ‘ra dary o lar, d engizlar, k o ‘llar, 
hovuzlar, irrigatsiya shoxobchalari va yer ostida jo ylashgan turlarga b o ‘linadi.
Suv x o ‘jaligi ta rm o q la rin in g tu rlic h a iqlimiy, geologik va gidrogeologik 
sh a ro itla rid a k o ‘rilishi sababli g id ro te x n ik a in sh o o tla rin in g h a m h a r xil 
konstruksiyalari m avjud.
Y uqoridagi m asalan i o ‘rganishni oso n lash tirish m a q sa d id a u la r o ‘ziga 
x os belgilari b o ‘y ic h a ta sn ifla n a d i: 1) xalq x o ‘jaligi ta r m o g 'i g a x iz m a t 
k o ‘rsatish; 2) foydalanish sharoitlari; 3) vazifasiga k o ‘ra; 4) m a s ’uliyati 
b o 'y ic h a ; 5) konstruksiyasi va m ateriali b o 'y i c h a va boshqalar.
X alq x o ‘ja lig i ta r m o g ‘ig a x iz m a t k o ‘r s a tis h b o 'y i c h a g i d r o te x n ik a
in sh o o tla ri quyidagilarga b o 'lin a d i:
— 
m eliorativ
— sug'orish, zax q o ch irish va suv chiqarishga m o 'ljallan g an
(suv oluvchi inshootlar, nasos stansiyalar, sug'orish va zax qochirish kanallari 
va ulardagi inshootlar);
— 
gidroenergetik —
suv e nergiyasidan foydalanish (gidroelektrostansiya 
bin o lari, bosim li havzalar, bosim siz va bosim li derivatsiya inshootlari);
— 
suv transporti
— kemalar qatnovini yo'lga qo'yish (kema qatnovi shluzlari 
va kanallar, dengiz portlari, daryodagi k em a qatnaydigan jo y la r va hokazo);
— 
ichim lik su v ta ’m inoti va kanalizatsiya —
ich im lik suv bilan t a ’m inlash 
m a q sad id a (suv oluvchi inshootlar, yig'uvchi inshootlar, tozalash qurilm alari 
v a h o k a z o );
5

---

— 
baliq x o ja lig i —
baliq o ‘tuvchi yoMIar, baliq k o ‘taruvchi q u rilm a la r, 
baliq o ‘tuvchi shluzlar, baliq y etishtiruvchi havzalar va boshqalar.
F oydalanish s h a ro itla ri b o ‘yicha m eliorativ tizim lardagi, gidroelektrik 
stansiyalar, suv tra n sp o rti va b a rc h a g id ro tex n ik a inshootlari 
d o im iy
va 
vaqtinchalik
inshooti a rga b o 'lin a d i.
D oim iy
inshootlarga obyekt d o im iy ekspluatatsiya q ilinadigan davridagi 
in sh o o tlar, 
vaqtinchalik
in sh o o tlarg a esa faqat qurilish d a v rid a yoki uni 
vaqtinchalik ekspluatatsiya va t a ’m irlash davridagi in s h o o tla r kiradi.
D o im iy g id ro tex n ik a inshootlari qurilish o b y ek tin in g ah am iy a tig a qarab 
asosiy va ikkinchi darajali insootlarga b o 'lin ad i.
Asosiy gidrotexnika inshootlarini t a ’mirlash yoki avariya b o 'lg a n d a b utun 
tizim o 'z ishini to 'x ta ta d i va bu katta iqtisodiy zararga olib keladi.
Ikkinchi darajali in sh o o tla r t a ’m irlash yoki avariya b o 'l g a n d a u la r o 'z
ishini to'xtatishi natijasida katta talafotlar b o 'lm a y d i (z a tv o rla m i t a ’mirlash, 
xizm at k o 'p rik lari, m u z ushlovchi q u rilm a la r va b.).
V azifasiga k o ‘ra g id ro tex n ik a inshootlari quyidagilarga b o 'lin a d i:
— 
su v dim lovchi
— m a ’lu m bosim hosil qilish, s h u b o sim n i o 'z ig a qabul 
qilish ( to 'g 'o n l a r , d a m b a la r, suv o q im in i to 's u v c h i in s h o o tla r va h o k a z o );
— 
boshqaruvchi —
dary o o q im i bilan o 'z a n n i , den g iz va k o 'lla rn in g
q i r g 'o q l a r i d a g i t o ' l q i n t a ’s irin i b o s h q a r a d i ( y o 'n a l t i r u v c h i d a m b a l a r ,
sh p o ralar, q irg 'o q n i m u s ta h k a m lo v c h i inshootlar);
— 
su v oluvchi —
suv m a n b a la rid a n suv oluvchi (suv o q im la ri, havzalar);
— 
su v о ‘tka zu vch i —
suvni bir jo y d a n ikkinchi joyga o 'tk a z is h (kanallar, 
quvurlar, novlar, tu n n e lla r va b.);
— 
su v tashlovchi —
suv o m b o rla ri, havzalar va k a n a lla rd a n suvlarni 
c h iq a rish va tashlash.
K apitalligi b o 'y ic h a b a rc h a asosiy g id ro tex n ik a inshootlari t o 'r t t a sinfga 
b o 'lin a d i. Yirik suv d im lash inshootlari, m a sa la n , t o 'g 'o n l a r n i n g m a s ’uli- 
yatligi b o 'y i c h a sinfi in sh o o tn in g balandligi, z a m in d a g i g r u n tn in g turi va 
avariya o q ib a tla ri b o 'y i c h a a m a ld a g i q u rilish m e ’yorlari a so sid a qabul 
q i l i n a d i . M e l i o r a t i v t i z i m l a r d a g i i n s h o o t l a r s u g 'o r i l a d i g a n y o k i z a x
qochiriladigan m ay d o n g a xizm at ko'rsatish b o 'y ic h a belgilanadi (1.1-jadval).
1.1-jadval