Gidrotexnika

loyih asi
deyiladi.
G id r o te x n ik a in s h o o tla rin i loyihalashda q u rilad ig an o b y e k tn in g tex n ik - 
iqtisodiy jih a td a n m aqsadga muvofiq ekanligi, suv xo'jaligida uning kom pleks 
m a s a la la m i hal qila olishi m u m k in lig i, in s h o o tn in g m u s ta h k a m va e k s ­
pluatatsiya qilishga qulay b o 'lis h in i, xizm at qilish m u d d a tin i uzaytirishni 
va h u d u d n in g sanitariya sharo itlarin i hisobga olish kerak.
• 
13

---

G i d r o te x n ik a in s h o o tla rin in g loyihasini tu z is h d a va ularn i q u rish d a
qurilish m u d d atlarin in g qisqa bo'lishi, qurilishdagi ishlarning keng m iqyosda 
m ex an iz a tsiy a las h tirilis h i va m a h a lliy qurilish m a t e r ia lla r id a n k o ‘p ro q
foydalanilishi h a m d a in s h o o tla m in g m u s ta h k a m , a rz o n b o ‘lishi va yaxshi 
ishlashi k o ‘z d a tutilishi zarur.
G idrom eliorativ qurilishlarning loyihalari ikki bosqichga: 
loyiha topshirig'i
va 
te x n ik loyihaga
b o ‘linadi.
Loyiha topshirigN da qurilishga moMjallangan inshootning texnik-iqtisodiy 
j i h a td a n m aqsadga m uvofiq ekanligi va qurish im k o n iy atlarin in g mavjudligi 
aniq lan ad i. B u n d a in s h o o tn in g quriladigan o 'r n i , gidrouzel in s h o o tla rin in g
jo y lash u v in in g bir n e c h ta variantlari ishlab chiqiladi va qurilish sm etalari 
tuziladi. Keyin esa k o lrib chiqilgan v a ria n tla rd an iqtisodiy a rz o n i tan la n ib , 
texnik loyiha tuzish u c h u n ta d q iq o t ishlarini o ‘tkazish, reja, sm e ta la r tuzish 
dasturlari ishlab chiqiladi.
L o y ih a t o p s h i r i g ‘ini b a j a r i s h d a te g ish li a d a b i y o t l a r d a k o ‘rs a tilg a n
m a ’lu m o tla rd a n , ilgari o ‘tkazilgan ta d q iq o t ishlari va loyiha m ateriallari, 
shuningdek, inshoot quriladigan y e m i k o ‘zdan kechirishda o lingan m aterial­
la rd a n foydalaniladi.
T ex n ik loyiha in sh o o t qurilishi ta n la n g a n variant u c h u n tuziladi. T exnik 
loyiha ta s d iq la n g a n d a n s o lng, qidiruv ishlari m a 'lu m o tla r ig a asoslanib, 
h a m m a m u h a n d is - te x n ik (gidravlik, gidrotexnik, statik) hisoblar bajarilib, 
in sh o o tn in g oMchamlari aniqlanadi. Qurilish ishlarini bajarish, tashkil qilish 
loyihasi tuziladi, u sk u n a la r va jih o z la r kerakli p a ra m e trlari soni an iq la n a d i 
h a m d a q u rilish n in g b osh sm etasi tuziladi.
Q idiruv va ta d q iq o t ish la rin in g v a zifalari. G id r o te x n ik a inshootlarini 
t o ‘g ‘rlJ o y ih a la s h va uni muvaffaqiyatli qurish u c h u n b o s h la n g ‘ich m a ’lu ­
m o t l a r b o ‘l m o g ‘i l o z im . B u n i n g u c h u n l o y i h a l a s h b o s q i c h l a r i b ila n
c h a m b a r c h a s b o g ‘liq g idrotexnik qidiruv va ta d q iq o t ishlari olib boriladi.
G id ro te x n ik a in s h o o tla rin i loyihalash va qurish u c h u n quyidagi turdagi 
qidiruv va tekshiruv ishlari bajariladi:
— gidrogeologik ta d q iq o tla r — b u n d a dary o suvining rejim i, y a ’ni bir 
n e c h a yillar d a v o m id a h a r s e k u n d d a oqib keladigan suvning m iq d o ri va bu 
suv bilan oqib keladigan loyqalarning m iq d o ri h a m d a sifati o ‘rganiladi;
— geologik va gidrogeologik ta d q iq o tla r — b u n d a qurilish h u d u d in in g
geologik va gidrogeologik tavsifi tuziladi, in sh o o t z a m in id ag i g n m tla rin in g
m ustahkam ligi, yer osti suvlarining rejimi, uning chuqurligi, suv sarfi (debit), 
g ru n tla rn in g filtratsiya va fizik -m ex an ik xossalari o 'rg a n ila d i;
— to p o g rafik ta d q iq o tla r — b u n d a in sh o o t quriladigan h u d u d n in g rejasi, 
b o ’y la m a va k o ’n d a la n g kesimlari, suv havzasi yuzi va in s h o o tn in g h u d u d i 
loyiha b o ’yicha a n iq h olati k o ’rsatiladi;
— q u rilish -ish la b ch iq a rish ta d q iq o tla ri — b u n d a qurilishni t a ’m in lash
u c h u n suv, energiya, yoqilg’i, qurilish m ateriallari, y o ’llar va qurilish u c h u n
z a r u r b o ’lgan b o s h q a sh a ro itla r o ’rganiladi.
14

---

V ariantli loyihalashda o ‘xshashlikdan foydalanish. Variantli o lxshashlikda 
ayrim in s h o o tla r konstruksiyalarini qabul qilishda, b a ’zi bir h o la tla r u c h u n
o ld in q u rilg a n o ‘x s h a s h i n s h o o t l a r ( lo y ih a n i qaysi j o y d a q o ‘llash ) va 
nam unaviy loyiha b o ‘yicha (tuproqli t o ‘g ‘o n la r qiyaliklari qoplam alari, drenaj 
q u r i l m a l a r , g i d r o e l e k t r o s t a n s i y a l a r b i n o s i n i n g y ig ‘m a t e m i r - b e t o n l i
e le m e n tla ri, qolip plitalari) konstruksiyalari qoMlaniladi. J u d a m u k a m m a l, 
iqtisodiy jih a td a n tejamli loyihalarni keng q o ‘llash gidrotexnika inshootlarini 
loyihalashda m ustaqil ah am iy a tg a ega b o 'lg a n usu llard an biridir.
M e ’yoriy h u jja tla r. H a r q a n d a y in sh o o tn i loyihalash va qurish m e ’yoriy 
hujjatlar asosida olib boriladi. U la r d a n asosiysi Q M Q (Q urilish m e ’yorlari 
va qoidalari) b o 'lib , u loyihalash va qurilish tashkilotlari u c h u n m ajb u riy
(shart) b o 'lg a n hujjat hisoblanadi. Q M Q t o 'r t q ism d an tashkil to p g a n bo'lib:
— Q M Q 1-qism — « U m u m iy holatlar» — m e ’yoriy hujjatlar tizim i 
o 'm a t i l a d i , qurilish term in alo g iy asin i, b in o va in sh o o tla r tasnifini, m odel 
o 'l c h a m l a r tayinlanish qoidalari va qurilishga ruxsat berish;
— Q M Q 2 -q ism — «L oyihalash m e ’yorlari» — h a r xil m u h a n d islik
inshootlarini va lo yihalashning u m u m iy masalalariga tegishli talablar berish;
— Q M Q 3 -q ism — «Ishlab chiq arish qoidalari va ishlarni q a b u l qilish» 
qurilishni tashkil qilish m asalalarini, q u rib bitkazilgan b in o va in sh o o tla rn i 
foydalanishga qabul qilishdagi talablar;
— Q M Q 4 - q i s m — « S m e t a m e ’y o r l a r i va q o i d a l a r i » — i n s h o o t
e l e m e n t l a r i n i b a r p o e tis h u c h u n k o 'r s a t m a l a r n i va q u rilis h is h la r id a
yiriklashtirilgan s m e ta m e ’yorlari, q u rilish n in g s m e ta b a h o sin i o ' z ichiga 
oladi.
F o y d a l a n i s h d a q u l a y b o 'l i s h i u c h u n Q M Q s h i f r l a n a d i , m a s a l a n ,
Q M Q 2. 06. 0 1 —97, b u n d a b irin ch i raq am li q ism ta rtib r a q a m i belgisi, 
ikkinchi r a q a m b o b n in g tartib ra q a m i belgisini, oxirgisi esa u s h b u b o b n in g
tasd iq lan g an yili. Bob tartib raq am i to 'g 'r i s i d a unin g m a t n q ism i yoziladi, 
keltirilgan m iso ld a bu « G id ro te x n ik a inshootlari» bo 'lad i.
B u n d a n ta s h q a ri, O 'z d a v a rx q u rilis h ( O 'z b e k is to n D avlat a rx ite k tu ra
qurilish) q o 'm ita s i t o m o n i d a n q u rilish n in g a lo h id a tu rlari b o 'y i c h a Q M
(qurilish m e ’yorlari) belgili m e ’yoriy hujjatlar c h iq a rilm o q d a . U l a r h a m
shifrga va m e ’yoriy n o m la n is h g a ega, m a sa la n , Q M 123—60 « Q o y a to sh
zam inli b e to n li gravitatsion t o 'g ' o n n i loyihalash texnik shartlari». B u n d a
b irinchi ra q a m m e ’yoriy h u jja tn in g b irinchi ra q a m in i, keyingisi esa t a s d iq ­
langan yilini belgilaydi.