Arab tilida ism holatiga qarab noaniq

Arab tilida ism holatiga qarab noaniq

va aniq holatdagi ismlarga bo`linadi. Noaniq holatdagi ism – “nakira” deyiladi, aniq

holatdagi ism – “ma’rifa” deyiladi.

Nakira – muayyan, aniq bir narsani anglatmay, umumiy ma’no ifodalagan

ismdir. Inson, qalam kabi.

Ma’rifa – muayyan, ma’lum bir narsani ifodalagan ismdir. Ma’rifa yetti turli

bo`ladi:

atoqli ot;

zamir – kishilik olmoshlari;

ismi ishora – ko`rsatish olmoshlari;

ismi mavsula – nisbiy olmoshlar;

ﻝﺍ li ismlar

yuqoridagilarning biriga muzof – qaralmish bo`lgan ism;

munodo – undalma.

Aniqlanmish ot noaniq holatda kelsa, aniqlovchi ham noaniq holatda – ﻝﺍ siz

bo`lishi kerak:

ﻒﻳﺮﻅ ﺐﻟﺎﻁ ءﺎﺟ – ziyrak talaba keldi;

ﻊﺘﻤﻣ ﺏﺎﺘﻛ ﺍﺬﻫ – bu qiziqarli kitobdir;

ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﻲﻓ ﺓﺪﻴﻔﻣ ﻝﺍﻮﻗﺃ ﺔﻌﺘﻤﻤﻟﺍ – qiziqarli kitobda foydali so`zlar bor.

Atoqli ot

Atoqli otlar ﻝﺍ siz bo`lsa ham har doim aniq holatda hisoblanadi. O`z-o`zidan

ma’lumki, uning aniqlovchisi ham aniq holatda ﻝﺍ bilan kelishi kerakP21F

1

P:

ﻞﻗﺎﻌﻟﺍ ﺓﺰﻤﺣ – aqlli Hamza;

ﻢﻳﺮﻜﻟﺍ ﺩﻮﻤﺤﻣ – saxiy Mahmud;

ُﺔَ

ﻤﻳِ ﺪِﻘ

ْ

ﻟﺍ ُ ﺮْ ﺼِ ﻣ – Qadimgi Misr;

ُﺔَ ﻣﱠﺮَ ﻜُ ﻤ

ْ

ﻟﺍ

ُﺔّ ﻜَ ﻣ – tabarruk Makka;

ُﺔَﻠﻴِ ﻤَ ﺠْ

ﻟﺍ َ ﺪْ

ﻨَﻗْ ﺮَ ﻤَ ﺳ – go`zal Samarqand.

Aniqlanmish bilan aniqlovchining holatda moslashishiga alohida e’tibor berish

kerak. Agar aniqlanmish aniq holatda bo`lib, aniqlovchi noaniq holatda bo`lsa ,

bular aniqlovchi - aniqlanmish munosabatidan chiqib, ot kesimli gapga aylanib

qoladi.Masalan:

ُﺓَ ﺪﻳ ِ ﺪَ ﺠْ

ﻟﺍ ُ ﺮْ ﺼِ ﻣ - yangi Misr

ٌﺓَ ﺪﻳ ِ ﺪَ ﺟ ُ ﺮْ ﺼِ ﻣ - Misr yangidir.

Kishilik olmoshlari

Arab tilida ko`rsatish olmoshlari ham aniq holatda hisoblanadi. Gapning egasi

aniq holatda bo`ladi. Shuning uchun ko`rsatish olmoshlari gapning egasi bo`lib

keladi. Odatda undan so`ng noaniq holatda gapning ot-kesimi keladi. Masalan:

ﻂﻴﺸﻧ ﺖﻧﺃ – sen faolsan;

ﺔﻠﻴﻤﺟ ﺖﻧﺃ – sen go`zalsan.

Ko`rsatish olmoshlari

Arab tilida ko`rsatish olmoshlari ham aniq holatda isoblanadi. Shuning uchun

ko`rsatish olmoshlari bilan ifodalangan aniqlovchilar aniqlanmishdan oldinda turadi

va bu ham to`rt jihatdan aniqlanmish bilan moslashadi. Bunday aniqlanmish har

doim aniq holatda keladi, chunki ko`rsatish olmoshlari tabiatan aniq holatdadir.

Masalan:

ِ

ﻥﺎَﺑﺎَﺘِ ﻜ

ْ

ﻟﺍ

ِ

ﻥﺍَ ﺬَﻫ – bu ikki kitob;

ُ ﻉِ

ﺭﺎﱠ

ﺸﻟﺍ ﺍَ ﺬَﻫ – bu ko`cha;

ُﺓَ ﺭﺎﱠﻴﱠﺴﻟﺍ َ ﻚْ

ﻠِﺗ – o`sha mashina;

َ ﻥﻮُ ﻤِﻠَ ﻌُ ﻤ

ْ

ﻟﺍ َ ﻚِﺌَﻟﻭ

ُ

ﺃ– o`sha o`qituvchilar.

Shuningdek, aniqlovchi ko`rsatish olmoshidan iborat bo`lganida, aniqlanmish

aniq holatda kelishi shart. Aks holda ko`rsatish olmoshi gapning egasi ot gapning

kesimiga aylanadi. Masalan:

ٌ

ﻂﻴِ ﺸَﻧ

ُ

ﺬﻴِ ﻤ

ْ

ﻠﱢﺘﻟﺁ ﺍَ ﺬَﻫ - bu o`quvchi bola g’ayratlidir.

ٌ

ﺬﻴِ ﻤ

ْ

ﻠِﺗ ﺍَ ﺬَﻫ - bu o`quvchidir.

ُ ءﺎَﻴِ ﻛ

ْ

ﺫ

َ

ﺃ ُ ﻝﺎَﻔ

ْ ﻁَ

ﻷﺁ َ ﻚِﺌَﻟﻭ

ُ

ﺃ- o`sha bolalar ziyrakdirlar.

ٌﻝﺎ

َﻔ

ْ ﻁَ

ﺃ َ ﻚِﺌَﻟﻭ

ُ

ﺃ - o`shalar bolalardir.

ُ ءﺎَﻴِ ﻛ

ْ

ﺫ

َ

ﺃ ٌﻝﺎَﻔ

ْ ﻁَ

ﺃ َ ﻚِﺌَﻟﻭ

ُ

ﺃ - o`shalar ziyrak bolalardir.

ﻝﺍli ismlar

Har qanday ismga ﻝﺍ ni qabul qilgandan so`ng aniq holatga o`tadi. Undan so`ng

aniqlovchi kelsa aniq holatda bo`ladi, ot-kesim kelsa noaniq holatda bo`ladi.

Chunki, aniq holatdagi ismdan keyin kelgan aniqlovchi bir nechta bo`lsa ham

barchasi aniq holatda bo`ladi, gap oxirida kelgan ot-kesimgina noaniq holatda

bo`ladi.

Arab tilida sanoq sonlarning sanalmishlar bilan qo`llanilishi o`zbek tilidagi

sonlarning sanalmishlar bilan munosabatidan farq qiladi. Sonlar o`zidan keyin

kelayotgan sanalmishlarning holatiga ta`sir qiladi, ya`ni sonlar bilan moslashishda

sanalmishlar odatda noaniq holatda qaratqich hamda tushum kelishigini oladi.

Sonlar va sanalmishlarning moslashishini ushbu ikki holat bo`yicha ko`rib

chiqamiz.

1 va 2 sonlari sanalmish oldida ishlatilmaydi. Chunki birlik va ikkilik

kategoriyasi predmetlarning bitta va ikkitaligini ko`rsatib turadi:

ﺏﺎﺘﻛ ﻥﺎﺘﻠﺠﻣ

ﻥﺎﺳﺭﺪﻣ ﺎﻤﻫ U ikki mudarri

ﻥﺎﺘﺳﺭﺪﻣ ﺎﻤﻫ U ikki mudarrisa

ﻥﺎﺳﺪﻨﻬﻣ ﺎﻤﺘﻧﺃ Sizlar ikki muhandislar

ﺎﺘﺳﺪﻨﻬﻣ ﺎﻤﺘﻧﺃ Sizlar ikki muhandislar

ﻥﺎﺑﺎﺷ ﻦﺤﻧ Biz ikki yigit

ﻥﺎﺘﺒﻳ Bu ikki uy

ﻥﺎﺘﻓﺮﻏ ﻥﺎﺗﺎﻫ Anau ikki xona

ﻥﺍﺬﻴﻤﻠﺗ ﺪﻤﺤﻣﻭ ﺪﻤﺣﺃ Ahmad va Muhammad o`quvchi

ﻥﺎﺘﺒﻟﺎﻁ ﺔﻤﻁﺎﻓﻭ ﺐﻨﻳﺯ Zaynab va Fotima talaba

ﻥﺎﺘﻨﻳﺪﻣ ﺓﺮﻫﺎﻘﻟﺍﻭ ﺔﻜﻣ Makka va Madina ikkita shahar

Lekin predmetning bitta yoki ikkitaligini takidlash kerak bo`lsa, ﻭ ﺍ ﺪﺣ va ﻥﺎﻨﺛﺇ

sonlari predmet bilan moslashgan aniqlovchi kabi moslashadi. O`zbek tilida sanoq

sonlar sonning o`zgarmas qismi bo`lib, hech qanday qo`shimchaga ega bo`lmaydi.

Bir turdagi narsalarga nisbatan ishlatiladi, sonning nomini ifodalash uchun

ishlatiladi. Masalan: bir, ikki, uch, to`rt, besh.

O`zbek tilida bosh kelishikda son va sanalmish bir xil holatda bo`ladi. O`zbek

tilida ham bir soni alohida o`z o`rniga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Bir soni ot

oldidan kelib, gumon noma’lumlik ma’nosini anglatadi. Masalan : bugun sizni

kimdir so`rab keldi.

Arab tilida sonlar sanalmishlar bilan birikib otlar izofa hosil qiladi. Biri

ko`plikka izofa qilinsa, ikkinchisi birlikka izofa qilinadi. O`zbek tilida esa bunday

yasalmaydi, ya’ni sanalmish har doim birlikda keladi. Ko`plikka izofa bo`ladigani

uchdan o`ngacha bo`lgan sonlar kiradi.

Uchta oyoq ﻝﺎﺟﺭ ﺔﺛﻼﺛ

Beshta ishchi ﻝﺎﻤﻋ ﺔﺴﻤﺧ

O`nta uy ﺕﻮﻴﺑ ﺓﺮﺸﻋ

ﻦﻋ ﺓﺭﺎﺒﻋ ﺎﻨﺘﻠﺋﺎﻋ ﺔﻴﻧﺎﻤﺛ ﺹﺎﺨﺷﺃ . ﺎﻨﺘﻋﻮﻤﺠﻣ ﻲﻓ ﺏﻼﻁ ﺔﻌﺒﺳ ﺕﺎﺒﻟﺎﻁ ﻊﺴﺗﻭ . ﺺﻨﻟﺍ ﺍﺬﻫ ﺕﺃﺮﻗ ﺲﻤﺧ

ﺕﺍﺮﻣ ﻲﺒﻠﻗ ﺮﻬﻅ ﻦﻋ ﻪﺘﻈﻔﺣﻭ . ﻡﻮﻴﻟﺍ ﺎﻨﺘﻴﺑ ﻲﻟﺇ ءﺎﺟ ﺪﺋﺍﺮﺟ ﺙﻼﺛ ﺕﻼﺠﻣ ﻊﺑﺭﺃﻭ . ﻒﺤﺼﻟﺍ ﻥﺎﻛﺩ ﻦﻣ ﺖﻳﺮﺘﺷﺍ

ﺔﻠﺠﻣ ﻦﻴﺘﻨﺛﺍ ﻦﻴﺗﺪﻳﺮﺟﻭ ﺓﺪﺣﺍﻭ . ﻲﻨﻣ ﺮﻐﺻﺃ ﻲﺘﺧﺃ ﺕﺍﻮﻨﺳ ﺲﻤﺨﺑ . ﺬﻨﻣ ﺕﺍﺮﺋﺎﻄﻟﺍ ﻊﻨﺼﻣ ﻲﻓ ﺎﻧﻮﺑﺃ ﻞﻤﻌﻳ ﺮﺸﻋ

ﺕﺍﻮﻨﺳ . ﺘﺧﺃ ﺱﺭﺪﺗ ﻥﻮﻜﺘﻓ ﺓﺮﻴﻐﺼﻟﺍ ﻲﺘﺧﺃ ﺎﻣﺃ ﺪﻨﻘﺸﻄﺑ ﻕﺍﺮﺸﺘﺳﻻﺍ ﺪﻬﻌﻣ ﻲﻓ ﺔﻴﺳﺭﺎﻔﻟﺍﻭ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟﺍ ﻦﻴﺘﻐﻠﻟﺍ ﺓﺮﻴﺒﻜﻟﺍ ﻲ

56

ﺪﻌﺑ ﺕﺍﻮﻨﺳ ﺙﻼﺛ ﺔﻴﻠﻫﻷﺍ ﻥﺎﺘﺴﻜﺑﺯﻭﺃ ﺔﻌﻣﺎﺠﺑ ﺔﺒﻟﺎﻁ . ،ﺔﻠﻣﺎﻛ ﺮﻬﺷﺃ ﺔﺘﺳ ﺝﻼﻌﻟﺍ ﺖﺤﺗ ﻲﻘﺑﻭ ﺎﻐﻴﻠﺑ ﺎﺣﺮﺟ ﻚﻟﺎﻣ ﺡﺮُ ﺟ

ﺭﺎﺨﻔﻟﺍ ﺔﻐﺋﺎﺻ ﺯﻮﺠﻌﻟﺍ ﺖﻴﺑ ﻲﻓ ﺔﺛﻼﺛ ﺎﻬﻨﻣ . ﺔﺛﻼﺛ ﺓﻮﻬﻘﻟﺍ ﻉﺍﻮﻧﺃ : ﺓﻮﻬﻗ " ﺯﻮﻣ " ﻬﺑ ﺓﻮﻬﻗﻭ ﺮﻜﺴﻟﺍ ﻦﻣ ﺍﺪﺟ ﻞﻴﻠﻗ ﺎ

" ﺪﻗﺪﻗ " ﺓﻮﻠﺣ ﺓﻮﻬﻗﻭ ﻦﺒﻠﻟﺍﻭ ﺮﻜﺴﻟﺍ ﻻﺎﻘﺜﻣ ﺎﻬﻴﻓ ﻯﻭﺎﺴﺘﻳ 22 F

1

.

Arab va o`zbek tillarida son va sanalmishlar ular ishtirokida gaplar tuzib

ko`rib chiqamiz.

ﺹﺎﺨﺷﺃ ﺔﻌﺴﺗﻦﻣ ﺓﺭﺎﺒﻋ ﺎﻨﺘﻠﺋﺎﻋ

Oilamiz Uto`qqiz kishidanU iborat

ﺕﺎﺒﻟﺎﻁﺖﺳﻭﺏﻼﻁ ﺔﺴﻤﺧﺎﻨﻠﺼﻓ ﻲﻓ

Sinfimizda Ubeshta o`g’il bolaU va Uoltita qiz bolaU bor

ﻪﺘﻈﻔﺣﻭﺕﺍﺮﻣ ﺮﺸﻋﺺﻨﻟﺍ ﺍﺬﻫ ﺕﺃﺮﻗ

Bu matndi Uo`n martaU o`qidim va uni yodladim

ﻻﺍﺆﺳ ﻦﻴﺛﻼﺛﻭ ﺲﻤﺧUﻦﻋ ﻢﻠﻌﻤﻟﺍ ﻲﻘﻳﺪﺻ ﻝﺄﺳ

Do`stim Uo`ttiz beshta savolU haqida so`radi

ﺎﻀﻴﺑﺍﺎﺗﺭﺎﻴﺳ ﻥﻭﺮﺸﻋﻭ ﻊﺒﺳﺮﻴﺒﻜﻟﺍ ﻉﺭﺎﺸﻟﺍ ﺍﺬﻫ ﻲﻓ

Bu katta ko`chada Uyigirma yettita oq mashinaU bor

ﺓﺮﻴﻐﺻ ﺔﻳﺎﻜﺣ ﺓﺮﺸﻋ ﻲﻧﺎﻤﺛﻲﺳﺭﺪﻤﻟﺍ ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﺍﺬﻫ ﻲﻓ

Bu o`qituvchining kitobida Uo`n sakkista kichik hikoyaU bor

ﺎﺳﺭﺩ ﻥﻭﺮﺸﻋ ﺔﺘﺳUﻲﺳﺭﺪﻤﻟﺍ ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﺍﺬﻫ ﻲﻓ ﺎﻧﺃﺮﻗ

Bu o`qituvchining kitobida Uyigirma oltita darsniU o`qidik

ﺔﻔﻠﺘﺨﻤﻟﺍ ﺔﻴﻤﻠﻌﻟﺍ ﺕﻼﺠﻤﻟﺍ ﻲﻓ ﺔﻤﻬﻣ ﺔﻟﺎﻘﻣ ﺓﺮﺸﻋ ﻲﺘﻨﺛﺍﺔﻨﺴﻟﺍ ﻩﺬﻫ ﻲﻓ ﺐﺘﻛ ﺎﻧﺫﺎﺘﺳﺃ ﻥﺃ ﻰﻘﻳﺪﺻﻦﻣ ﺖﻌﻤﺳ

Do`stimdan eshitdim ustozimiz bu yilda Uo`n ikkita muhim maqolaniU xar-xil

ilmiy jurnallarda yozibdi

Bu yerdagi misollardan ko`rinib turibtiki, arab tilida o`ziga xos xususiyatiga

ega bo`lib turibti, ya’ni son sanalmish bilan aloqaga kirishganda o`z xususiyatini

ko`rsatayabti. Arab tilida (mz) erkak kishiga nisbatan ishlatiladi, (mn) esa ayol

kishiga nisbatan ishlatiladi. Son sanalmish bilan munosabatga kirishganda,

sanalmish ﺹﺎﺨﺷﺃ (mz) bo`lib son esa ﺔﻌﺴﺗ (mn) shaklda namoyon bo`ldi. Demak, son sanalmish bilan teskari holda namoyon bo`lib sanalmish esa ko`plikda kelib qaratqichda bo`ldi.