Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

Xalqaro iqtisodiy integratsiya
– ayrim mam la katlar guruhlarining ular 
tomonidan kelishilgan davlatlararo siyosatni o‘tkazishga asoslangan juda chuqur 
va barqaror o‘zaro aloqalari rivojlanishining obyektiv jarayonidir. Iqtisodiy 
bloklarning eng asosiylari iqtisodiy rivojlangan mam lakatlar mavjud bo‘lgan 
G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada vujudga keldi. Shuning uchun ham 
integratsiyalashgan guruhlarning dastlabki ikkitasi – «Yevropa Iqtisodiy Hamja-
miyati» (YIH) hamda «Yevropa Erkin Savdo Assotsiatsiyasi» (YESA) ning aynan 
Yevropada barpo qilinganligi bejiz emas. Lekin ularning taraqqiyot yo‘li har xil 
bo‘ldi.
YIH ni barpo etish haqidagi shartnoma 1957-yili Rim shahrida imzolandi va 
1958-yilda kuchga kirdi. Dastlab, uning tarkibida 6 mamlakat – GFR, Fransiya, 
Italiya, Niderlandiya, Belgiya va Lyuksemburg bor edi. Unga 1973-yilda Buyuk 
1
Tayvan
– rasmiy maqomi noma’lum mamlakat.
2
Gonkong
– 1997- yil 1-iyul kuni XXR ning tarkibiga kirdi.

---

53
Britaniya, Daniya, Irlandiya, 1982-yilda Gretsiya va 1986-yilda Ispaniya hamda 
Portugaliya qabul qilindi.
YESA 1954- yilda Buyuk Britaniya tashabbusi bo‘yicha YIH ga parallel 
tashkilot sifatida tuzildi. Dastlab, unga Avstraliya, Buyuk Britaniya, Daniya, 
Norvegiya, Portugaliya, Shvetsiya, keyinchalik Islandiya va Finlandiya qabul 
qilindi. Lekin, 1973- yilda mazkur tashkilot tarkibini Buyuk Britaniya va Daniya, 
1986- yilda esa Portugaliya tark etdi. Shunga qaramasdan uning tarkibidagi 
mamlakatlar savdo aloqalarini rivojlantirishni davom ettirdilar. YESA da YIH dan 
farqli o‘laroq, davlatlarning suveren huquqlari saqlanadi.
YIH ga a’zo mamlakatlar 1986-yilda yagona Yevropa aktini qabul qildilar. 
Unda 1957-yilda «Umumiy bozor»ni barpo qilish to‘g‘risidagi Rim shart-
nomasining asosiy talablari yana bir bor qo‘llab-quvvatlandi hamda 12 
mamlakatning yagona bozorga o‘tishi bo‘yicha yo‘l belgilandi. Keyinchalik 
YIH «Yevropa Hamjamiyati», 1991-yilning dekabr oyidan boshlab esa 
«Yevropa Ittifoqi» (YI) deb atala boshlandi. Xuddi shu yili Maastrix shahrida 
(Niderlandiya) «Yevropa o‘n ikkiligi», «Siyosiy va valuta-moliya Ittifoqi» 
to‘g‘risidagi shartnomalar qabul qilindi. Ikkinchi shartnomaga binoan 1998-yil-
ning 1-yanvar kuni Ittifoqning barcha mamlakatlarida yagona valuta – YEVRO 
muomalaga kiritildi. Hozirgi vaqtda YEVRO bilan AQSH dollari quvvati 
o‘rtasida katta farq kuzatilmayapti. 1995-yilda Avstriya, Shvetsiya, Finlandiya 
YI a’zolari bo‘ldilar. Uning tarkibiga 1998 – 2003-yillarda Sharqiy Yevropaning 
qator mamlakatlari (Polsha, Vengriya, Chexiya va boshqalar) qabul qilindi. 
Bugungi kunda YI tarkibi 28 davlatdan iborat.
G‘arbiy yarimsharda 1989-yilidan beri AQSH va Kanadada «Erkin savdo» 
haqidagi Shimoliy Amerika kelishuvi (NAFTA) faoliyat ko‘rsatmoqda. NAFTA 
mamlakatlari yagona valuta barpo qilish, tashqi siyosat hamda xavfsizlik 
siyosatini o‘tkazish bo‘yicha maslahatlashmaganlar. Lekin NAFTA YMD hajmi 
bo‘yicha YI va boshqa tashkilotlardan ustun turadi.
Yuqorida nomi keltirilgan tashkilotlardan tashqari Yevropa Iqtisodiy Ham-
korlik va Taraqqiyot Tashkiloti 1967-yildan beri faoliyat ko‘rsatib kel moqda. 
AQSH, Kanada, G‘arbiy Yevropaning ko‘pchilik mam la katlari, Yaponiya, 
Finlandiya, Avstraliya va Yangi Zelandiya kabi nu fuzli mamlakatlar bu 
tashkilot a’zolaridir. Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari Assotsiatsiyasi (ASEAN) 
rivojlanayot gan mamlakatlar asosida tuzilgan hamda integratsiya xususiyatlari 
chuqur rivojlangan tashkilot hisoblanadi. Uning tar kibida Indoneziya, Malayziya, 
Singapur, Tailand, Filippin va Bruney kabi mamlakatlar bor. Ushbu tashkilotning 
yaqin kelajakdagi asosiy maqsadi erkin savdo zonasini tashkil qilishdan iboratdir.

---

54
1980 –1981-yillarda Janubiy Amerikadagi 10 ta davlat ishtirokida Lotin 
Amerikasini Integratsiyalashtirish Assotsiatsiyasi tuzilgan. Uning asosiy maq-
sadi umumiy bozorni tashkil qilishdan iboratdir. Tarkibida ikki subregional: 
And mamlakatlari va La-Plata mamlakatlari guruhlari rasman barpo etildi. 
Avstraliyaning tashabbusi bilan 1989-yilda Osiyo – Tinch okeani regionida 12 
mamlakatni yagona maqsad yo‘lida birlashtirgan «Osiyo – Tinch okeanining 
iqtisodiy kengashi» integratsiya tashkiloti tuzildi. Uning tarkibiga AQSH, 
Kanada, Yaponiya, Avstraliya, shuningdek, ASEAN a’zolari hamda Koreya 
Respublikasi, Meksika va keyinchalik Rossiya kirdi.
Yuqorida qayd etilgan regional tashkilotlar bilan bir qatorda, jahon xo‘jaligida 
juda ko‘p tarmoqli iqtisodiy guruhlar mavjud. Shularning ichida 13 mamlakatni 
o‘zida jamlagan «Neftni eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti» (OPEK) eng 
muhim integratsiya guruhi hisoblanadi.
Keyingi vaqtda fanda iqtisodiyotning uch turi: 1) agrar; 2) industrial; 3) post-
industrial turlari mavjudligi haqida ma’lumot berilmoqda. Dunyoda sanoat ta-
raq qiyoti yuz bergan XVII–XIX asrlargacha bo‘lgan davrda iqtisodiyotning 
agrar turi hukmron edi. Keyinchalik sanoat turining ahamiyati osha bordi va bu 
jarayon hozirgi vaqtda ham davom etmoqda. Shu bilan birga, dunyo miqyosida 
iqtisodiy faol aholining salkam yarmi qishloq xo‘jaligida band ekanligini esdan 
chiqarmaslik lozim. Rivojlanayotgan mamlakatlarda mehnat bilan band aholining 
deyarli 60% i qishloq xo‘jaligiga to‘g‘ri keladi.