Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

Amaliy ish
1. «Atlas»dan urbanizatsiya jarayoni aks ettirilgan xaritani yozuvsiz xaritaga tushiring 
va uni tahlil qiling.
2. «Atlas»dan dunyoda mavjud «millioner» shaharlar nomini daftaringizga yozing.
Savol va topshiriqlar
1. Hozirgi zamon urbanizatsiyasiga xos birinchi jihat mazmuni nimadan iborat? 
Ikkinchi va uchinchi jihatlarga nimalar xos?
2. Jahonda mavjud shaharlar aglomeratsiyalarini «Atlas»dan aniqlab, eng yirigidan 
boshlab nomlarini daftaringizga yozib qo‘ying.
3. Jahon mamlakatlari urbanizatsiya darajasiga binoan nechta va qanday guruhlarga 
bo‘linadi?
4. Ekologik vaziyati murakkab bo‘lgan region va shaharlarni «Atlas»dan aniqlab, 
daftaringizga yozib qo‘ying.
4- mavzu. Fan-texnika inqilobi
11-§. Fan-texnika inqilobi 
Tayanch iboralar
Fan, texnika, fan-texnika inqilobi, fan-texnika taraqqiyoti, texnologiya, ishlab 
chiqarish, boshqaruv.
Jahonda bir necha million kishi ilmiy tadqiqot faoliyati bilan shug‘ullanadi. 
AQSH, Yaponiya, Fransiya, Germaniya va Buyuk Britaniya ulkan ilmiy 
salohiyatga ega bo‘lgan mamlakatlar hisoblanadi. Shularning ichida AQSH juda 
ka
tta ilmiy salohiyatga egaligi bilan keskin ajralib turadi. Mazkur mamlakat-

---

47
da 3,0 mln. ga yaqin yoki aholining har 10 mingtasiga hisoblaganda 117 
kishi ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanmoqda. Ilmiy tadqiqot va tajri ba-
konstruktorlik ishlariga (ITTKI) ajratilgan xarajatlarning hajmi bo‘yicha AQSH 
dunyoda birinchi o‘rinni egallaydi. AQSH va Yevropa Ittifoqining yetakchi 
mamlakatlarida ITTKI ga ajratilgan xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 1,5–
3,0 % ini tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ushbu ko‘rsatkich 
o‘rtacha 0,4 % dan oshmaydi. Aholi jon boshiga hisoblaganda ITTKI 
xarajatlari o‘rtacha rivojlangan mamlakatlarda 110 dollarga, rivojlanayotgan 
mamlakatlarda esa atigi 1 dollarga teng.
Hozirgi fan-texnika inqilobi to‘rt asosiy jihat bilan ifodalanadi. Shulardan 
birinchisi, FTI ning keng qamrovliligidir. U jami sohalar va tarmoqlarning, 
turmush tarzi, madaniyat, insonlar ruhi yatining keskin o‘zga rishiga, yangi-
lanishiga olib kelmoqda. Bugungi FTI ning belgisi bo‘lib, kosmik kema va atom 
elektrostansiyasi, reaktiv samolyot va boshqa juda ko‘p turdagi buyumlar xizmat 
qilishi mumkin. FTI jahondagi barcha mamlakatlar va yerning jami geografik
qobiqlariga hamda kosmik fazoga ta’sir ko‘rsatmoqda.
Ikkinchidan, hozirgi FTI ilmiy-texnikaviy o‘zgarishlarining benihoya ildam-
lashganligi, ilmiy kashfiyotlarning amaliyotga tatbiq etilishi bilan bog‘liq 
vaqtning keskin qisqarishi, mahsulot va buyumlarning juda tez ma’naviy eskirishi 
hamda ularning doimiy tarzda yangilanishi bilan ifodalanmoqda.
Uchinchidan, FTI mehnat resurslari, ishchi kuchining malakasiga bo‘lgan 
talabni keskin ko‘tarmoqda. Shuning oqibatida inson faoliyatining barcha sohalarida 
aqliy mehnat salmog‘i oshmoqda, ya’ni mehnatning intellektual lashish darajasi 
o‘smoqda.
FTI ning to‘rtinchi muhim jihati shundan iboratki, u Ikkinchi jahon 
urushi yillarida harbiy-texnik inqilob tarzida yuzaga keldi. Bu ayniqsa, FTI 
ning yutuqlaridan harbiy maqsadlarda foydalanish kuchaygan «sovuq urush» 
davrida yana ham chuqurlashdi. Keyinchalik, 90-yillarda sotsializm tuzumining 
parchalanib ketishi munosabati bilan FTI ko‘proq mehnat unumdorligi va 
samaradorligini oshirishga xizmat qila boshladi. Lekin 90-yillarning so‘nggi 
davrida dunyoning juda ko‘p regionlarida olib borilgan urush harakatlari yangi 
«sovuq urush» xavfining vujudga kelishiga, harbiy xarajatlarning o‘sishiga, FTI 
ning eng zamonaviy yutuqlaridan harbiy maqsadlarda foydalanish jarayonining 
rivojlanishiga sabab bo‘ldi.
Yirik olim va mutaxassislar FTI ni bir-biri bilan uzviy aloqador to‘rt tarkibiy 
qism: 1) ilm-fan; 2) texnika va texnologiya; 3) ishlab chiqarish; 4) boshqa ruvdan 
iborat bo‘lgan yagona murakkab tizim deb tan olmoqdalar.

---

48