|
Ayrim qit’alar, materiklar va mintaqalar bo‘yicha aholining
o‘rtacha zichligi dinamikasi
Qit’a, materik va mintaqalar – yillar
1950
1990
1995
2012
2025
butun dunyo
19,4
40,3
43,8
53,6
63,8
Shu jumladan: Yevropa
74,7
97,0
101,9
107,3
103,5
osiyo
45,1
100,7
113,3
136,5
159,3
Afrika
7,6
21,8
24,3
36,7
51,0
Shimoliy Amerika
11,0
21,4
22,8
27,6
31,0
Janubiy Amerika
6,4
17,1
18,3
23,1
26,4
Avstraliya va okeaniya
1,5
3,1
3,3
4,6
4,6
Shu vaqtning o‘zida ushbu ko‘rsatkich Osiyoda 136,5, Yevropada 107,3,
Afrikada 36,7, Shimoliy Amerikada 27,6, Janubiy Amerikada 23,1 hamda
42
Avstraliya va Okeaniyada atigi 4,6 kishiga teng. Umumlashtirib aytganda, Yer
yuzining atigi 7% ida unda mavjud aholining 70% i istiqomat qiladi. Aholi
nihoyatda zich joylashgan mintaqalar qatoriga Janubiy, Janubi-sharqiy va Sharqiy
Osiyo, Yevropa hamda AQSH ning shimoli-sharqiy qismi kiradi. Dastlabki 3 ta
mintaqada aholi qadimdan joylashgan bo‘lib, hozirgi vaqtda unda aholi zichligi
juda yuqori darajada. Bunday holat, avvalambor, shu yerda mehnatni juda ko‘p
talab qiluvchi sholichilikning qadimdan mavjudligi, qolganlarda esa XVIII–XIX
asrlarda yuz bergan sanoat inqilobi hamda undan keyingi davrda amalga oshgan
industrlashtirish jarayoni bilan uzviy bog‘langandir. Inson qadimdan okean va
dengiz sohillarida joylashishga intilgan. Hozirgi vaqtda dengiz va okeanlardan
quruqlikka tomon 200 km ga cho‘zilgan Yer yuzasi qismida insoniyatning
yarmidan ko‘p qismi, 50 km kenglikka ega bo‘lgan quruqlik qismida dunyo
aholisining 30% i to‘plangandir. Dunyoda aholi juda zich joylashgan hududlar
qatoriga quyidagilar kiradi: Rur havzasi, Elzas va Lotaringiya hamda Parij va
London rayonlari, Shimoliy Italiya, Moskva rayoni, Donbass, Farg‘ona vodiysi,
Sharqiy Xitoy, Hind-Gang tekisligi, Yava oroli, Nil deltasi, AQSH ning shimoli-
sharqiy, Buyuk ko‘llar rayonlari, Janubiy Amerikaning Atlantika okeani sohili,
Afrikaning Gvineya ko‘rfaziga tutash hududlar. Aholi siyrak tarqalgan hududlar
Yer yuzining ancha katta qismini egallaydi. Shular qatoriga birinchi navbatda
ekstremal tabiiy sharoitlarga ega bo‘lgan geografik obyektlar:
cho‘llar, ekvatorial
o‘rmonlar, baland tog‘lar, tundra, muzlik hududlari
va boshqalar kiradi. Yer
quruqlik yuzasining 15% i umuman o‘zlashtirilmagan va doimiy aholisi yo‘q
hududlardir. Aholi joylashishida juda katta hududiy farqlar mavjud davlatlar
qatoriga Rossiya, Kanada, Xitoy, Avstraliya, Misr, Braziliya, Turkmaniston,
Tojikiston, Indoneziya kiradi. Dunyo aholisi vertikal mintaqalar bo‘yicha ham
notekis taqsimlangan.
Migratsiya jarayoni aholi hududiy harakatining asosiy turi bo‘lib, u inson
bilan tabiat o‘rtasida aloqadorlik vujudga kelgandan buyon shakllanib, rivojlanib
kelmoqda. Aholi migratsiyasi, ayniqsa, buyuk geografik kashfiyotlar davridan
boshlab keng miqyosda amalga oshmoqda. Migratsiya
tashqi
va
ichki
migratsiyaga
taqsimlanadi. Mamlakatlar aholisining soni va tarkibiga bo‘ladigan ta’siri
nuqtayi nazaridan tashqi migratsiyalarning ahamiyati beqiyosdir. Tashqi
migratsiyalar ularning xususiyatlari, sabablari, hududiy qamrovi, davom etish
davri bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. Migratsiya xususiyatlari to‘g‘risida so‘z
yuritganda, avvalambor, xohishiga ko‘ra va majburiy migratsiyalar nazarda
tutiladi. Majburiy migratsiyalarga XVI–XIX asrlar davomida necha o‘n
millionlab negr-qullarning Afrikadan Amerikaga zo‘rlab olib ketilishi misol
43
bo‘lishi mumkin. Tashqi migratsiyalar, asosan, iqtisodiy sabab bilan bog‘langan.
Bunda yangi yerlarni o‘zlashtirish maqsadida hamda ishchi kuchini shartnoma
asosida boshqa mamlakatlarga yuborish bilan bog‘liq migratsiyalar katta rol
o‘ynaganligini ta’kidlab o‘tish joizdir. Birinchi turdagi tashqi migratsiyalarda
katta miqdorda aholining ko‘chib ketishi Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya,
Ispaniya, Fransiya, Skandinaviya, Irlandiya, Polsha, Rossiya mamlakatlariga xos
bo‘lgan. Ko‘chib kelishi AQSH, Kanada, Braziliya, Argentina, Urugvay, Chili,
Avstraliya, Janubiy Afrika Res publikasida kuzatilgan. Ikkinchi turdagi tashqi
migratsiyalarda dastlabki davrlarda Xitoy va hindistonlik ishchilar asosiy rol
o‘ynaganligini ta’kidlab o‘tish kerak. Shularning jamoalari Janubi-sharqiy Osiyo
mamlakatlarida barpo etilgan. Hozirgi vaqtda Shimoliy Afrika, Janubi-g‘arbiy
Osiyo, Janubiy Yevropa mamlakatlari katta miqdordagi ishchi kuchlarining
G‘arbiy Yevropa va qisman Shimoliy Yevropa mamlakatlarida shartnoma aso-
sida mehnat qilishi ham ikkinchi turdagi tashqi migratsiyalarga misol bo‘lishi
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
