Foiz riski, turlari va foiz stavkalari. Foizlar bilan operatsiyalar. Foizlarning o‘rtacha qiymatlari

Mavzu: FOIZ RISKI
REJA:

1. 
   Foiz riski, turlari va foiz stavkalari.
   
2. 
   Foizlar bilan operatsiyalar.
   
3. 
   Foizlarning o‘rtacha qiymatlari.
   
4. 
   O‘zgaruvchan foiz stavkasi.
   
5. 
   Foiz stavkalari riski.
   

5.1. Foiz riski, turlari va foiz stavkalari
Foiz stavkalari eng ko‘p ishlatiladigan moliyaviy ko‘rsatkichlardir. Ko‘plab insonlar o‘z hayotlarida kredit olishadi va shu kredit bo‘yicha foizlar to‘lashadi, pullarini bank yoki boshqa moliya muassasasiga joylashtirishadi va buning uchun foiz to‘lovlari olishadi. Ushbu xatti-harakatlar davomida kreditlar va qo‘yilmalar bo‘yicha ko‘plab foiz stavkalari mavjudligini ko‘radilar. Bu stavkalar nafaqat miqdoran, balki ularni hisoblash usuliga ko‘ra ham farqlanadi.
Ba’zi foiz stavkalari shartnomaning butun amal qilish muddati davomida fiksirlangan bo‘ladi, boshqalari esa muayyan vaqt oralig‘ida kelishilib olingan shartlar asosida o‘zgarishi mumkin. Masalan, kreditor xohishiga ko‘ra o‘zgartirilishi mumkin bo‘lgan ipoteka kreditlari bo‘yicha foiz stavkalari bor. Kreditlar va depozitlar bo‘yicha foizlar nima uchun to‘lanishiga oydinlik kiritamiz.
Ma’lumki, pul foyda keltiradi yoki ayirboshlash vositasi bo‘lgan holda faqat bilvosita farovonlikni ta’minlaydi. Bu ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri foyda keltirishi uchun boshqa tovar yoki xizmatlarga ayirboshlanishi kerakligini anglatadi. O‘z navbatida, pulning o‘zi (banknotalar, tangalar, bank hisoblari) hayotiy ehtiyojlarni kam qondiradi. Bu pulni oziq-ovqatlar, kiyim-kechak va uy-joy kabi tovar va xizmatlarga ayirboshlash yo‘li bilan sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, kimdir pulni investitsiya qilganda, u ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri foyda keltiradigan tovar va xizmatlarga aylantirish imkoniyatidan voz kechadi. Shuning uchun pullar investitsiyalash o‘rniga tovar va xizmatlarni sotib olish uchun ishlatilganga nisbatan kamroq foydalilik darajasi bilan qanoatlanishiga to‘g‘ri keladi. Ushbu potentsial foydalilikni yo‘qotish kompensatsiyalanishi kerak – foizning eng muhim vazifasi shundan iborat.
Bundan tashqari, kreditor pul o‘ziga qaytib kelganda uning qiymatiga nisbatan sezilarli noaniqliklarga ham duch keladi (ushbu pullarning kelgusi qiymati noaniq). Ushbu noaniqlikning miqdoriy o‘lchovi risk sifatida ma’lum. Kreditorlar turli xil risklarga duch keladilar va bu ularning manfaatlarini yoki farovonligini kamaytirishi mumkin. Foizning funksiyalaridan biri risklar tufayli mavjud bo‘lgan mazkur foyda yo‘qotishni kompensatsiyalash sanaladi.
Agar biz potentsial foydani yo‘qotish riski, inflyatsiya riski va majburiyatlarni bajarmaslik riskini birlashtirsak, biz pullarga kelgusida egalik qilishga nisbatan hozir egalik qilishni afzalroq ko‘rinishga keltiruvchi omillar guruhiga ega bo‘lamiz. Odamlar keyinchalik pul olishi haqida va’dalar bilan kifoyalangandan ko‘ra hozirning o‘zida pulga ega bo‘lishni afzal bilishadi. Pullar haqida ular ijobiy vaqtinchalik afzal ko‘rishlar bilan tavsiflanishi aytiladi.
Foizlar qarz beruvchiga mablag‘larni investitsiyalash vaqtida ushbu afzal ko‘rishni qondirish imkonsizligini kompensatsiyalaydi. Qarz oluvchilar pul mablag‘laridan foydalanish uchun pul to‘lashga tayyor, chunki bu ularga investorlardan mablag‘lar olish natijasida barvaqt iste’moldan qo‘shimcha foydaga ega bo‘lish imkonini beradi.
Foiz riski – bu foiz stavkalarining noqulay tebranishlari tufayli yuzaga keladigan foyda uchun risk bo‘lib, bu tebranishlar foizlarni to‘lashga xarajatlar ortishiga yoki qo‘yilmalardan daromadlar va kreditlar berishdan tushumlar kamayishiga olib keladi.
Boshqa bir firmani o‘ziga qo‘shib olishni rejalashtirgan firma agar buni aksiyalar chiqarish yo‘li bilan emas, balki qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirsa, qanchadir vaqtdan so‘ng foiz riski zonasida qolib ketadi.
Foizli daromad keltiruvchi salmoqli mablag‘larga ega bo‘lgan banklar va boshqa moliya institutlari, odatda, foiz riskiga ko‘proq moyil bo‘ladi. Agar firma katta miqdorda kredit olgan bo‘lsa, foiz risklarini samarasiz boshqarish uni bankrotlikka olib kelishi mumkin.
Foiz stavkalarining o‘zgarishi bir nechta riskni keltirib chiqaradi:
1) foiz stavkalarining umumiy darajasidagi tebranishlar tufayli foizlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlarning ortishi yoki investitsiyalardan daromadlarning kutilgan darajadan pasayib ketishi bilan bog‘liq risk;
2) eng kam foiz to‘lovlarini ta’minlamaydigan kredit olish qarori qabul qilinganidan keyin foiz stavkasidagi shunday o‘zgarishlar bilan bog‘liq risk.
3) qaror qabul qilinganidan so‘ng yuzaga kelgan foiz stavkalarining o‘zgarishi oqibatida eng yuqori daromad olinishiga olib kelmaydigan kreditni berish yoki qo‘yilmalarni amalga oshirish bo‘yicha qaror qabul qilish riski;
4) fiksirlangan foiz bilan olingan kredit bo‘yicha foizlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlar miqdori o‘zgaruvchan foiz bilan kreditga nisbatan yuqoriroq bo‘lishi bilan bog‘liq risk;
Stavka o‘zgaruvchanligi (uning o‘zgarishi muntazamligi, xarakteri va hajmi) qanchalik katta bo‘lsa, foiz riski ham shunchalik katta bo‘ladi.
Foiz riskini hisobga olish siz qanday holatda, ya’ni, kreditor yoki qarz oluvchisiz holatida bo‘lishingizga bog‘liq. Faraz qilaylik, masalan, sizning qisqa muddatli bank omonatingizda 5000 sh.b. bor, bunda foiz stavkasi bozor kon’yunkturasini aks ettirgan holda har kuni o‘zgarib turadi. Agar siz omonatchi (ya’ni, bank kreditori) bo‘lsangiz, foiz riski – bu stavkaning pasayish riskidir. Sizning sug‘urta siyosatingiz foiz stavkasi qandaydir minimumdan pastlab ketmasligini sug‘urtalashdan, ya’ni, minimal foiz stavkasi tufayli kelib chiqadigan zararlardan himoyani ta’minlash iborat bo‘lishi lozim.
Endi esa aksincha, sizni qarz oluvchi deb tasavvur qilamiz. Faraz qilaylik, masalan, siz hozirgina uy sotib oldingiz va bankdan tartibga solinadigan foiz stavkasi bilan ipoteka krediti oldingiz. Siz olgan ipoteka krediti bo‘yicha foiz stavkasi esa yillik g‘aznachilik veksellari bo‘yicha foiz stavkasiga bog‘langan, deb taxmin qilamiz. Bu holatda sizning foiz riskingiz shundan iboratki, stavka oshib boradi. Shunga ko‘ra, sizning foiz stavkasini sug‘urtalash siyosatingiz u muayyan chegaradan ortib ketmasligini, ya’ni, maksimal foiz stavkasi bilan bog‘liq zararlarni sug‘urtalashdan iborat bo‘lishi kerak.
O‘tgan asrning 80 va 90-yillarida AQShda tuzilgan o‘zgaruvchan foiz stavkali ipotekalarning aksariyatida foiz stavkasining yuqori chegarasi bo‘yicha shart mavjud bo‘lgan. Ko‘pincha bu “yuqori chegara” maksimal qiymat shaklini olib, yillik davr mobaynida foiz stavkasini shungacha oshirish mumkin edi. Shuningdek, ipoteka kreditini qaytarishning butun muddati uchun foiz stavkasining umumiy (global) yuqori chegarasi ham bo‘lishi mumkin.
Qarz oluvchi uchun risk ikki tomonlama xarakterga ega. U fiksirlangan stavka bilan qarz olar ekan, stavkalar pasayib ketishi tufayli riskka duchor bo‘ladi. Erkin o‘zgaruvchan stavka bilan qarz olgan taqdirda esa, ularning ortib ketishi tufayli riskka duch keladi. Agar qarz muddati davomida foiz stavkalari o‘zgarishi mumkin bo‘lgan yo‘nalishni oldindan aniqlash mumkin bo‘lsa, bu riskni kamaytiradi, ammo buni amalga oshirish ancha murakkab.
Kreditor uchun risk – bu qarz oluvchi uchun riskning ko‘zgudagi aksidir. Maksimal foyda olish uchun bank kreditni foiz stavkalari pasayishi kutilayotganda fiksirlangan stavka bo‘yicha, ular ortishi kutilganda esa o‘zgaruvchan stavkalarda taqdim etishi kerak.
Investor qisqa muddatli yoki o‘zgaruvchan foiz stavkali depozitlarga mablag‘lar qo‘yishi va foiz daromadlari olishi mumkin. Investor foiz stavkalari pasayishi kutilayotganda fiksirlangan foiz stavkasini, ular o‘sishi kutilayotgan vaqtda esa tebranuvchan foiz stavkasini afzal ko‘rishi kerak.
Qarz muddatiga bog‘liq ravishda foiz stavkalarining o‘zgarishini foiz daromadi egri chizig‘i yordamida ifodalash mumkin. Foiz daromadining normal egri chizig‘i o‘suvchan egri chiziq hisoblanadi. U uzoq muddatli qarzlar bo‘yicha foiz stavkalari, odatda, qisqa muddatli qarz bo‘yicha foiz stavkalaridan yuqoriligini va bu bilan kreditorlarga ularning mablag‘lari uzoq muddatga bog‘langanligi va u uzoq muddatli qarz holatida yuqori kredit riskini kompensatsiyalashini anglatadi.
Bankning foiz riskiga qarashi korporativ mijozlarnikidan farq qiladi. Moliya institutlari uchun foiz riski bazaviy va vaqtinchalik uzilish riski ko‘rinishida bo‘ladi.
Bazaviy risk foiz stavkalari strukturasidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. U pul mablag‘lari bir foiz stavkasida olinib, lekin boshqa stavkada qarz berilsa yoki investitsiya qilinsa yuzaga keladi.
Vaqtinchalik uzilish riski qarzlar bir xil bazaviy stavka bo‘yicha, lekin olingan va berilgan kreditlar bo‘yicha qayta ko‘rib chiqish sanasida muayyan vaqt uzilishlari bilan olingan yoki berilgan holatda yuzaga keladi. Risk foiz stavkalarini qayta ko‘rib chiqish vaqtini tanlash bilan bog‘liq holda paydo bo‘ladi, chunki ular qayta ko‘rib chiqish vaqtlari oralig‘ida o‘zgarishi mumkin.
Yuqorida aytib o‘tilganlardan ko‘plab foiz stavkalari borligi ma’lum. Istalgan paytda moliya bozorlarida bir qator foiz stavkalari mavjud bo‘ladi, shuning uchun ushbu stavkalarni belgilab beruvchi omillarni ikki guruhga ajratish foydadan holi emas: foiz stavkalarining umumiy darajasini va foiz stavkalari o‘rtasidagi farqni belgilab beruvchi omillar.
Foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar:

• 
  davlat siyosati;
  
• 
  pul massasi;
  
• 
  kelgusi inflyatsiyaga nisbatan kutishlar.
  

Foiz stavkalari farqlanishiga ta’sir qiluvchi omillar:

• 
  moliyaviy majburiyatlarning bajarishgacha bo‘lgan vaqt;
  
• 
  majburiyatlarni bajarmaslik riski;
  
• 
  moliyaviy majburiyatlar likvidligi;
  
• 
  soliqqa tortish;
  
• 
  muayyan moliyaviy majburiyatlar uchun o‘ziga xos bo‘lgan boshqa xil omillar, masalan, aktivlar bilan ta’minlanganmi, shartnomaga tanlash huquqi kiritilganmi.