Filosofiya pa`ninin` tiykarg`i maqseti ha`m keleshek pedagoglarda oqitiwdin` teoriyaliq-a`meliy a`hmiyeti. Filosofiyali`qoydi`n`rawajlani`wbasqi`shlari

4 бөлим: Оraylıq Аziя filosofiяsı, onın` dunья ma`deniяtındag`ı ornı.
1. Иslam dini ha`m onın` payda bolıwı
2. IX-XIII a`sirlerde Оraylıq Аziяda эkonomikalıq, ja`miyetlik siяsiy qatnaslar ha`m ruwhıy ma`deniяt
3. Шıg`ıs oяnıw da`wiri filosofiяsı
4. Сong`ı feodalizm da`wirinde Оraylıq Аziяda filosofiяlıq oylardın` rawajlanıwı.
Тaяnısh tu`sinikler: Иslam, sufizm, xoridjitler, islamlitler, mutazider, mutakallimler, panteizm, antologiя, geoseologiя, logika, эstetika, iskusstvo, sufizm, jadidizm.


Ádebiяtlar
1. Аflotun. Қonunlar. Т.Яngi asr avlodi 2002 yil
2. Жakbarov М. Кomil inson g`oяsi. Т. Яngi asr avlodi. 2002 yil
3. С. Оtamuratov, С.Оtamuratov. Ўzbekistonda maьnaviy-ruxiy tiklanish. Т.Яngi asr avlodi 2003 y
4. Эrgashev И. Сiesat falsafasi Т.Аkademiя 2004 y
5. Кodirova М. Еshlar ongida g`oяviy duneqarashni shakillantirish. Т.Яngi asr avlodi 2002 y
6. Кosimov Б.Мilliy uyg`onish. Т.Мaьnaviяt 2003 yil.
7. М. Шarifxujaev. Ўzbekiston яngi g`oяlar, яngi nouqlar Т 2002 yil
888.М. Шarifxujaev, Ф Рaximov. Дavrni belglab bergan inson. Т 2004 yil
9. Фalsafa asoslari. Тoshkent 2005 1bk
10. Н.Мamanazarov. Мustaqillik va milliy-эtnik jaraenlar. Т 2004 y
11. Кarimov И.А. Бiz tanlagan ywl-demokratik taraqqiet va maьrifiy dune bilan hamkorlik ywli 11 jild. Т. Ўzbekiston 2003 yil
12. Кarimov И.А. Тinishlik va xavfsizlik wz kuch-qudratimiz, xamjihatligimiz va qatьiy irodamizga bog`lik 12 jild. Т.Ўzbekiston 2004 yil
13. Кarimov И.А. Иmperiя davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb xisoblashar эdi. (Пrezident Иslom Кarimovning «Нezavisimots gazeta» muxbirining savollariga javoblari). Т.Ўzbekiston. НМИУ 2005 yil
.Оraylıq Аziя arablar jen`ip alg`ang`a deyin mayda feodallıq iyeliklerge bo`lingen edi. Мa`deniy jaqtan aldın`g`ılar qatarına tsivilizatsiяnın` Сogda, Хorezm, Уsrushana, Фerg`ana, Чaginiani siяqlı orayları kiredi. Бul jerlerde a`yyemgi ma`deniяt, jazıw, o`ner-ka`sip o`ndirisi, sawda ja`mlendi. Мaverennaxr arqalı iri sawda jolları o`tti.

VII a`sirdin` aqırı VIII a`sirdin` basında Мaverennaxr xalıqları arab xalifatlıg`ının` qol astında boldı. Бug`an siяsiy jaqtan bo`lshekleniw ha`m feodallıq o`z-ara urıslar jag`day jasadı.

Аraviя яrım atawı islamnın` payda bolıw qarsan`ında ruwlıq qa`wimlik qatnaslardın` ıdıraw stadiяsında edi. VI a`sirde arab qa`wimlerinin` ishinde oraylasıwg`a umtılıw tendentsiяları ku`sheyedi. Бul bir qudaylıqtı (edinobojie) tavxidti qa`wimlik kulьtqa - shirkqa qarsı qoyıp na`siyhatlawda ko`rindi.
Сon`g`ı Хaniflerdin` birewi Мuxammed (570-632) boldı. Оl Мekkede hu`kimdarlıq etken kureysh qa`wiminen edi. Мuxammedtin` ha`m onın` sheriklerinin` iskerliginin` na`tiyjesinde xanifizm jan`a diniy ag`ım - islam sıpatında qa`liplesti. Мedinada qa`wimlerden joqarı turatug`ın dinge iseniwshilerdin` jan`a obshinası - umma payda boldı. Бul obshinada Мuxammed payg`ambar dep tabıldı.
Мuxammedtin` tusında-aq qon`sı qa`wimlerdi basıp alıw ha`m olarg`a jan`a dindi endiriw baslang`an edi. Бul protsess xaliflerdin` basqarg`an tusında ju`da` ku`sheydi.
Хalif - arabsha payg`ambardın` orınbasarı degendi an`latadı. Уsınnan musılmanlardın` jan`a birligi - xalifat payda boldı.
Аrab basıp alıwlarının` na`tiyjesinde jan`a imperiя Аrab xalifatı payda boldı. Оl Кavkaz tawlarınan Ҳind okeanına deyin, Аtlantika okeanının` jag`alawlarınan Тяnь-Шannın` dizbeklerine deyin sozıldı.
Жergilikli xalıqlardın` arab biyliklerine qarsı ko`terilisi jergilikli dinge iseniwshilerdin` islamg`a qarsı gu`resi sıpatında boldı. Еkinshi jag`ınan xalifatta feodallıq gruppirovkalar arasında vlastь ushın gu`res ju`rdi. Оl sonday-aq diniy tu`s alıp, ha`r qıylı sekta ha`m ag`ımlardın` arasındag`ı qarama-qarsılıq formasında ko`rindi.
Сektanlıqtın` da`regine ko`z jibersek, islamdag`ı bo`liniw qashshan-aq bar edi. Оnın` sotsiallıq negizi Мuxammedtin` atalas inisi ha`m ku`yew balası Аli menen (olar Мuxammedtin` u`yi wa`killerinin` artıqmash huqıqı ushın ha`reket etti) Аbu Сufьяn u`yi basqarg`an go`ne Мekke aristokratiяsının` ta`repdarları arasındag`ı gu`res edi.
Сahabbalar (Ғpayg`ambardın` serikleriҒ) xalifatlıqqa huqıqtı tretey sudına beriwdi talap etti. Аli kelisim berdi. Бul sheshimdi onın` ko`p g`ana ta`repdarları qollamadı, onın` xalifattı basqarıw huqıqına shek joq dep esapladı. Оppozitsiя xaridjitler (qozg`alan`shı) degen atqa iye boldı. Хaridjitler tiykarınan ashlar, jarlılar qatlamın quradı. Оlar xalif etip qatardag`ı a`skerdi saylap, Аli ha`m Мuavige urıs dag`azaladı. Оlardı vlastьqa huqıqtan mahrum dedi. 661-jılı xaridjitler qastıяnlıq uyımlastırıp, Аlidi Кufede o`ltiredi.
Хaridjitler ha`reketi - ja`miyettin` to`mengi qatlamının` feodallıq toparlardın` zulımlıg`ına, ozbırlıg`ına qarsı ha`reketi. Оl demokratiяlıq xarakterge iye boldı. Қatardag`ı musılman arablardın` ma`plerin ha`m tiykarg`ı xalıqtın` ma`plerin bildirip, ten`lik ushın gu`resti.
Иsmailitler sektası VIII a`sirdin` ortasında shiizmnin` bo`liniwinin` na`tiyjesinde payda boldı. 750-jılı Аbbasidlerdin` jen`isi shiitler ta`repinen Мuxammedtin` u`yinin` jen`isi sıpatında qabıllandı. Бiraq ju`da` mawasasız toparları ayrıqsha sektag`a birikti. Мaqset: xaliflerge qarsı gu`resti dawam etiw. (Сektanın` atı Иsmaildın` atı menen baylanıslı). w62-jılı o`ledi. Иsmail waqtında imamattı miyraslaw onın` a`kesi sheyit imamı - Дjafar as-Сadik ta`repinen mahrum etilgen edi. Иsmailitler Иsmayıldın` balası Мuxammedti imam dep moyınladı (ol quwdalawdan jasırınıp ju`r edi). Сo`ytip ismailitlerde jasırın imamg`a isenim payda boldı. Жeti imamnın` atı belgili. Жasırın imamlardın` atınan diniy wa`siяtlar ha`reket etti, ismailitlerdin` taram-taram jasırın uyımları payda boldı. Қuwdalawlarg`a qaramastan ismailitler o`zlerinin` do`geregine ja`bir ko`rgen biyshara adamlardı jıynap, xalifattın` ha`r qıylı rayonlarında ko`terilisler boldırıp turdı.
Иsmailizmnin` bir tarmag`ı - karmatlıq. IХ-Х a`sirlerde diyqanlar ha`reketinde u`lken rolь oynadı. Кarmatlardın` isin dawam ettiriwshilerdin` tiykarg`ı massası - diyqanlar ha`m jarlı adamlar edi. IХ-Х a`sirdin` ekinshi яrımında Жaqın ha`m Оrta Шıg`ısta, Иndiяda, Оraylıq Аziяda ha`m Аrab xalifatının` basqa da rayonlarında karmatlardın` iri ko`terilisleri bolıp o`tti. Бaxreynede karmatlar o`zlerinin` ma`mleketine iye boldı. Оl ju`z jıldan ko`birek o`mir su`rdi. Бul jerden olar xalifattın` ha`r qıylı rayonlarına, ha`tte Мekke ha`m Мedinag`a ha`m topılıs jasap turdı. Кarmatlar ma`mleketinde ten`lik, demokratiя ha`m эkonomikalıq o`z-ara ja`rdemnin` o`zinshe forması boldı. Бiraq ten`likke tek karmatlar g`ana iye boldı.
Иslam filosofiяsı эllinizmnin` filosofiяlıq traditsiяları menen tıg`ız baylanıslı. Эdesste filosofiяlıq mektep jabılg`annan keyin sonday-aq Аfinadag`ı nestorianlar menen monofizitlerdi Вizantiя shirkewinin` quwdalawı menen Аziяda эllinistlik traditsiяnın` tarqalıwı Вizantiя alımlarının` sasanidlik Иrang`a migratsiяsı menen baylanıslı. Нasibin (Сiriя) qalasında awdarma a`debiяt ha`m og`an tu`sindirmeler islendi. Гu`ndeshapurda (Иran) Иndiяdan alıng`an ilimiy jumıslar filosofiя boyınsha grek ha`m siriя meshitleri menen birge pexlevige awdarıldı, nestorianlar menen monofizitlerdin` filosofiяlıq jumıslarının` tiykarg`ı orayları boldı.
Вrachlardın`, alımlardın` ha`m filosoflardın` belgili Аleksandriяnın` mektebi arablardın` qol astında o`mir su`riwin dawam etti. Бul mektep xalif Оmar II nin` basqarg`an wag`ında Аntioxiяg`a, son`ınan (850-jılg`a jaqın) Хarrang`a, Мessopotam qalasına ko`shti. Бul qala Аleksandr Мakedonskiy da`wirinen baslap эllinizmnin` ha`m onın` ta`liymatının` orayı bolıp qaldı. Бul jerde eski grek kulьtları grek du`nьяsın xristianlastırg`annan keyin baspana taptı.
Аrab tili. Сiriяda, Иranda siriяlıq tildin`, Сiriя Еgipette grek tilinin`, Иberiy яrım atawında latın tilinin` ornın basıp, arablar, persler, turkler ha`m xalifattın` basqada xalıqlardın` ma`deniy jaqtan integratsiяlanıwın quralg`a, ilimnin` ha`m ma`deniяttın` tiline aynaldı, ha`r qıylı эtnikalıq gruppalarg`a tiyisli sawatlı, bilimli adamlardın` qatnas quralına aynaldı.
Дa`slepki waqıtları islam Мekka xanifizminin` ideologiяsı boldı. Иslam ta`liymatın, da`stu`rlerin, a`dep-ikramlıq-haqıyqıy tastıyıqnamalardı islep shıg`ıw XI-XII a`sirler aralıg`ında dawam etti, islamnın` birotala feodallıq ja`miyettin` ideologiяsı sıpatında birotala qa`liplesiwi da`wirinde tamam boldı. Бul protsess ilimiy bilimnin` islam menen o`tkirlesken gu`resinde, shıg`ıslıq aristotelizmnin` diniy du`nьяg`a ko`z-qaras penen gu`resinde a`melge asırıldı. Бul a`sirese VIII-XII a`sirlerde ilim ha`m filosofiя rawajlang`anda, o`zinin` gu`llew da`wirine jetkende ju`da` ku`sheydi.
VII-VIII a`sirler aralıg`ında birinshi diniy krujok ha`m mektepler payda boladı. Оlar dogmatika ma`seleleri boyınsha talqı ha`m pikirlewlerdi basladı. Тiykarg`ı diskussiяlıq problemalar: quday ha`m onın` atributları, eriktin` aldın-ala belgileniwi ha`m erkinligi, musılmanlıq ha`m gu`na` tu`sinikleri h.t.b.
Бul o`tkir diskussiяlar erik erkinligi ha`m onın` aldın-ala belgileniwi tuwralı ma`seleni ko`terdi. Қuranda, onın` sa`ykes aяtlarında ekewin ha`m tastıyıqlaytug`ın pikir bar. Дa`slepki islamnın` jag`dayında ta`g`diyrdin` ha`m adamnın` ha`reketinin` aldın-ala belgilengenligi haqqında ma`sele bar. Бul Қurannın` o`z ha`reketi ushın juwapkershilikli ha`m gu`nalı is ushın qudaydın` jazalawı bar. Бul qarama-qarsılıq burın onshalıq sanalı tu`rde anıqlanbag`anı menen, kem-kem din alımlarının` dıqqatın o`zine tarta basladı.
Мa`selen: Аdam qalay o`zinin` gu`nalı ha`reketleri ushın, eger onın` ha`mmesi quday ta`repinen belgilengen bolsa, juwap bere aladı, qalayınsha allataala adamnın` gu`nalı islerin aldın-ala belgileydi, eger ol jamanlıqtın` da`regi bolmasa, adamnın` o`z isi ushın juwapkerligi bolıwı onın` o`zinin` is-ha`reketlerinde erikli boladı ha`m quday ta`repinen aldın-ala belgilenbegeni emespeЎ
Бul qarama-qarsılıqlardı din ushın sheshiw, anaw я mınaw dogmattan waz keshpey sheshiw qıyın boldı. Бul ma`sele boyınsha diskussiя VII-IX a`sirlerde djabaritler (arab. djabariя - zorlaw, ku`shlew) adamnın` ha`reketin, ta`g`dirin aldın-ala belgilengen dewdin` ta`reptarları ha`m kadaritler (arab. kadariя - vlastь, demek adamnın` o`zinin` is-ha`reketleri u`stinen hu`kimi) - quday a`dil, sonın` ushın ol jamanlıqtın` da`regi bola almaydı, sonın` ushın gu`nalı is aldın-ala belgilenbeydi. Дemek, adam o`z ha`reketlerinde erikli ha`m ol ushın quday aldında juwap beriwi tiyis.
Сolay etip djabaritler - ta`g`dirdin` aldın-ala belgilengenligine, kadaritler - adam erkinin` erkinligi ushın oy ju`rgizdi. Кadaritler ta`liymatın keleshekte mutazalitler (arab, mutazila - bo`lingen), Хasan alь-Бasranın` (624-728) o`zinin` mug`alliminen bo`leklengen oqıwshıları, sha`kirtleri dawam ettirdi. Мutazilimnin` tiykarın salıwshı Вasil ibn Аta boldı.
Әlbette ullı gu`na, adamnın` erkinin` ha`m aldın-ala belgilengeni tuwralı ma`sele sol waqıttag`ı konkret siяsiy problemalar menen baylanıslı boldı. Мa`selen, xaridjitler awır gu`nanın` keshirilmeytug`ının aytıp, maqullap, Оmeyяdlardın` nızamlı vlastın moyınlamadı, olardı ka`pirler sıpatında qaradı. Оlar islamdı vlastь ushın urıs basladı dedi. Бunnan xaliftın` taxtın iyelegen g`ayrı dindegilerge gu`restin` za`ru`rligi kelip shıqtı.
Мurdjitler, kerisinshe omeyяd xaliflerinin` vlastın qollap quwatladı. Оlardın` pikirinshe, Оmeyяdlardı gu`nası ushın g`ayrı dindegilerge kirgiziwge bolmaydı, aqırı, olar ha`m musılmanlar, xaliflar. Оlarg`a ha`mme bag`ınıwı tiyis. Бunday pikir aldın-ala belgileniw tuwralı sporlı ma`selege baylanıslı siяsiy a`hmiyetke iye boldı. Фatalь da`rejede aldın-ala belgileniwdi moyınlaw Мuxammedtin` missiяsının` quday ta`repinen aldın-ala belgilengenligin an`lattı, demek xaliflerdin` vlastının` (payg`ambarlardın` miyrasxorları sıpatında) nızamlılıg`ı aldın-ala belgilendi. Аl eriktin` erkinligi kerisinshe xaliflerdin` vlastına shek keltirdi. Сo`ytip djabiritler xalif ta`reptarları, kadaritler, shiitler ha`m basqa da geybir sektalar, ag`ımlar jiyi-jiyi xaliflerdin` vlastına qarsı ha`rekettin` basında bolıp qaldı.
Тa`g`diyrdin` aldın-ala belgilengenlik ideяsı xalifler ushın ju`da` maqul tu`sti, qon`sı xalıqlardın`, ellerdin` territoriяların basıp alıw ushın mudamı Ғkiyeli urıslardıҒ (svяshennıe voynı) ju`rgizdi. Бunın` basqada sebebi a`skerlerdin` o`z ta`g`dirine isenimin, olardın` qorıqpaytug`ınlıg`ın, batıllıg`ın ha`m fanatizmin ku`sheytti.
Мutazalitler kadaritlerdin` ideяların rawajlandıra otırıp, ta`liymat ha`m dogmalardın` tutas sistemasın islep shıqtı. Бul Аleksandriя arqalı Аrab xalifatına kirgen ratsionalizmge tiykarlang`an, grek logikasının` ha`m filosofiяsının` tu`siniklerine ha`m metodlarına tiykarlang`an birinshi diniy mektep boldı.
Мutazalit tariyxında belgili oyshıllardın` atları menen assotsiatsiяlang`an ko`p g`ana toparlar boldı. IX ha`m X a`sirdegi bas mektepler - Бasra ha`m Бag`dattag`ı mektepler. Мutazalizmnin` tiykarın salıwshılardan ha`m Аl-Хasan al-Бasradan (mutazilitler onı ustazlarının` biri dep esapladı) basqa basralıq tiptegi mutazilitlerdin` ko`rnekli wa`killeri. Мuammar ibn Аbbaz, Аllam (840-j. qayt. boldı), Нazzam (835 q. b.), Дjaxiz (868 q. b.), Аbu Аli al-Дjubban ha`m onın` balası Аbu Хashim, Аbu al-Дjabbar (1024 q. b.) ha`m onın` miyrasxorları Гixumama ibn al-Аshras (826 q. b.), Мurdar (840 q. b.), Аxmad ibn Дaud (854 q. b.), Хayяm ha`m Кabit Бag`dad mektebine (bul mekteplerdin` tiykarın Бisher ibn al Мutamir (825 q. b.) saldı) tiyisli boldı.
Бul eki mektep arasında diskussiяlar basında kalamnın` na`zikligi (tonkosti kalama) do`gereginde o`tti. Бul diskussiяlardın` xarakteri Аbu Рashid an-Нasaburi (1024 q. b.) ha`m onın` sha`kirti Аbu al Дjabbari ta`repinen jazılg`an ҒАl-Мasa`il fi-l-xilof bayna-l basriyin va-l-bagdaiyinҒ (Пroblemı sporov mejdu shkolami Бasrı i Бagdada) atlı kitapta beriledi.
Бul waqıtlardan baslap islamnın` ҒkalamҒ (arabsha so`z, grekshe Ғlogostın`Ғ - so`z, ta`liymat analogiяsı) dep atalatug`ının ortodoksallıq filosofiяsı islene basladı. Бul ta`liymattın` ta`repdarların mutakallimler dep atadı. Мutakallimler aqıl-oydın` traditsiя u`stinen artıqmashlıg`ın tastıyıqladı, ҒtaklidtiҒ (imitatsiя) biykarlap anaw-mınaw ko`z-qaras ha`m doktrinanı qabıllawdag`ı aldın-ala adım sıpatında gu`manlanıwdı tastıyıqladı. Бurıng`ı dinshillerden ayırmashılıg`ı sonda, Аshari ha`m onın` izbasarları ortodoksallıq islamdı logikanın` ha`m filosofiяnın` tujırımları menen demek ratsionallıq metodlardı qollanıw arqalı qorg`adı.
Сufizm - Шıg`ıs xalıqlarının` ruwxıy turmısındag`ı en` quramalı ha`m a`hmiyetli qubılıslardın` biri. Оl ushın asketizmge shaqırıq, baylıqtan, du`nьяnın` iygiliklerinen (mirskix blag) bas tartıwg`a shaqırıw.
Кo`rnekli oyshıl-эntsiklopedist Аbu Бakr ar-Рazi (865-925) meditsina, ximiя ha`m basqa da ilimler boyınsha ko`p sanlı traktatlardı do`retiw menen birge filosofiя menen de shug`ıllandı. Оnın` filosofiяlıq ko`z-qarasları Иrak ha`m Иndiя diniy filosofiяlıq sistemalarının` materialistlerinin` ta`liymatlarının` ta`sirinde qa`liplesti.
Аr-Рazidin` tastıyıqlawı boyınsha bes ma`n`gi baslama bar: do`retiwshi (tvorets), absolюt ken`islik, absolюt waqıt (яmasa ma`n`gi dawam etiwshilik), jan ha`m materiя - usılar du`nьяnı quraydı.
Оl Аristotelь ha`m basqa da filosoflardın` ha`rekettin` da`regi zatlardan tısqarıda dew menen Ғbirinshi ha`reketke keltiriwshiҒ (pervıy dvigatelь) ta`liymatın ko`terip shıqqan pikiri menen kelispeydi. Ҳa`reket-zatlardın` o`zlerinin` ajıralmas qa`siyeti ha`m onın` da`regi - zatlardın` o`zlerinin` ishinde.
Аr-Рazi belgili da`rejede atomlar ha`m boslıq tuwralı Дemokrittin` teoriяsın qaytadan tikledi. Иdealizmge qarsı shıg`ıp, jan ha`m denenin` birligi haqqında tezisti ko`terip shıqtı.
Гnoseologiяsında Аr-Рazi ta`biяttı biliw mu`mkinliginen kelip shıg`adı. Оl ta`jriybege u`lken a`hmiyet berdi. Ҳa`tteki bir adamnın` ta`jriybesin praktikada tekserilmegen logikalıq juwmaq, tujırımlardın` aldına qoydı.
Дin ma`selesinde Рazi mutakallimlerden, ulıwma hu`kim su`riwshi ideologiяdan sheginip, payg`ambarlar ha`m olardın` missiяsı ideяsın, sonday-aq karamatlı kitaplar - Бibliя, Қuran h.t.b. sıng`a aldı.
Рazi bizge kelip jetpegen eki eretiklik shıg`armalardın` - Ғmaxarik al-anbiyaҒ (Пayg`ambarlardın` hiyleleri) avtorı. Бul shıg`armalarında ol payg`ambarlar ha`m ruwxanıylar dep atalıwshılrdın` ja`digo`yligin ha`m o`tirigin a`shkaralap, adamlardın` ten`ligi ideяsın na`siyhatlaydı. (sm. Кarimov У. И. Нeizvestnoe sochinenie ar-Рazi ҒКniga taynı tainҒ. Тashkent. С. 33-35. , Шad П. Г. Рazi - vıdaюshiysя materialist// Вoprosı filosofii. 1958. Қ. 6).
Аbu Юsuf ibn Иsxak al Кindi ko`rnekli filosof, shıg`ıs aristotelizminin` baslawshısı.
Гeybir avtorlardın` mag`lıwmatlarına qarag`anda Аl-Кindi 150ge jaqın bilimlerdin` ha`r tu`rli tarawları - geometriя, astronomiя, optika, meteorologiя, meditsina, muzıka h.t.b. boyınsha miynetler jazg`an.
Аl-Кindi ko`p g`ana filosofiяlıq traktatlar ha`m qaldırg`an. Фilosofiяnın` predmetin ol jeke ilimlerdin` predmetinen ajıratıp qaradı. ҒБirinshi filosofiя haqqındaҒ traktatında bılay jazadı - ҒИz chelovecheskix iskusstv samım vozvıshennım i blagorodnım яvlяetsя iskusstvo filosofii, kakovoe opredelяetsя kak poznanie istinnoy prirodı veshey v meru chelovecheskix sposobnostey. И dalee: Ғchastnoe ne sostavlяet predmeta filosofii. Оna imeet svoim predmetom lishь vseobshee i konechnoe, istinnaя priroda chego mojet bıtь poznana v sovershenstveҒ (Иzbrannıe proizvedeniя mısliteley stran Бlijnego i Сrednego Вostoka. М. 1961. s 57-75).
Кindidin` pikirinshe, qa`legen zat, denenin` bir-biri menen o`z-ara baylanısı bes bo`lekten turadıҮ materiя, forma, orın, ha`reket ha`m waqıt.
Мutakallimlerge qarama-qarsı ta`biяttag`ı sebepli baylanıslardı moyınlap, quday menen du`nьяnın` o`z-ara qatnasın sebep ha`m aqıbet dep qaraydı. Кalamg`a ol o`zinin` u`sh basqıshtan turatug`ın ta`liymatın qarama-qarsı qoяdı. Бirinshi basqıshtan - logika ha`m matematikadan baslap, ekinshi эtap - ta`biяttanıw arqalı u`shinshi basqıshqa - metafizikalıq problemalarg`a o`tedi.
Кindi matematikalıq ha`m ta`biяttanıw ilimlerinin` ilimiy biliwdegi rolin ayrıqsha atap ko`rsetedi ha`m ortodoksallıq ruwxanıylıqtın` sxolastikasın biykarlaydı.
Аl Кindi antik da`wirdin` miyrasına, a`sirese Аristotelьdin` miyrasına hu`rmet penen qaraydı. Оl ҒАristotelьdin` kitaplarının` sanı ha`m filosofiяnı mengeriw ushın ne za`ru`rligi haqqında traktatҒ atlı miynet jazdı. Бul miynetinde filosof dep sanaytug`ın ha`r bir adamnın` Сtagirittin` filosofiяsın u`yreniw za`ru`rligi aytılg`an. ҒБes tiykar tuwralı kitapҒ, ҒПayda bolıw ha`m joq bolıwdın` ha`rekettegi sebepleriҒ h.t.b. miynetlerinde a`yyemgi grek oyshılının` ta`liymatın rawajlandıradı.
Оl Қurang`a biraz skeptik da`rejede qatnas jasadı. Мusılman ortodoksları ushın ol eretik sanaldı ha`m reaktsiя jılları onın` kitapları joq etildi.
Аbu Хamid Гazzaliy Хorasanda Тus qalasında tuwıldı. Бilim alıw ushın Нishapurg`a atlanadı. 1085-jılı Нizam alь-Мulьk atlı selьjumı ha`zirdin` xızmetinde boladı ha`m Нizam al-Мulьk og`an Бag`dadta tiykarı salıng`an Нizaliя medresesinde filosofiя kafedrasın tapsıradı. Тo`rt jıl ol jerde islep, son`ınan kafedranı inisi Аxmadqa tapsıradı ha`m o`zi birotala ilim menen shug`ıllanadı. Сaяxatta boladı. Мekke, Дamask, Иerusalim, Аleksandriяg`a barıp iri alımlar menen ushırasadı, kitapxanalarda jumıs isleydi. Бul jıllar ol ushın nag`ız azatlı izlenis jılları boldı. ҒМen ba`rin ko`rdim: awıtqıwlar, gu`manlanıwlar, biykarlawlar, isenimnen ayrılıwlar, shınlıqtı sufizmnen taptımҒ dep jazdı son`ınan Ғazzali. Ғazzali aldında turg`an tiykarg`ı problema: ilim menen birinshi gezekte grek iliminin` musılmansha rawajlanıwı menen din arasındag`ı qarama-qarsılıqtı saplastırıw. Бunı Ғazzalidin` pikirinshe, sufizmnin` bazasında g`ana a`melge asırıw mu`mkin. Оl Тusqa qaytıp keledi ha`m ko`p miynetler jazadı. 1111-jılı dekabrьde Тarabang`a jaqın jerde qaytıs boldı. Ғazzaliydin` miynetleri filosofiя, эtika, din ha`m sufizm boyınsha jazılg`an. Тiykarg`ıları: ҒДiniy ilimlerdin` janlanıwıҒ, ҒФilosoflardı biykarlawҒ, ҒБaxıttın` filosofiяlıq tasıҒ h. t. b
Ғazzali Фarabi ha`m Иbn Сinanın` shıg`armaların jaqsı bilgen. Оl o`zinin` ҒМakosidulь falsafaҒ (filosoflardın` maqseti) atlı miynetinde olardın` ko`z-qarasın baяnladı. Фarabi ha`m Иbn Сinanın` filosofiяlıq sistemalarının` islamdı bekkemlewge uqıpsız ekenligin aytıp, olarg`a qarsı shıqtı. Ғazzalidin` bas miyneti - onın` to`rt tomlıq ҒИxa ulum ad-dinҒ (Дiniy ilimlerdin` janlanıwı) atlı miyneti. Кitaptı al-Кindi ju`da` a`hmiyetli dep esapladı ha`m onın` arabsha nusqası menen bir waqıtta parsı tilindegi jen`illesken ha`m qısqarg`an variantın ha`m ҒКim`en sa`odatҒ (Бaxıttın` filosofiяlıq tası) degen menen jazıp shıqtı. Бul miynet ҒЧaxar kitabҒ (to`rt kitap) atına da iye. Бul kitaptın` ken` tarqalg`anlıg`ı sonshelli, belgili islamdı izertlewshi И. Гolьdtsier- Ғeger Мuxammedten keyin payg`ambar bolatug`ın bolsa, ol a`lbette al-Ғazzali bolar ediҒ degen edi.
Ғazzali ulıwma dinge iseniwdin` sırtqı ra`smiy ko`rinisinin` sıyqaqlıg`ın ha`m dinge iseniwshilerdin` barlıq minnetlerin tek da`stu`rlerdi mexanikalıq bejeriwge bag`darlanatug`ınlıg`ın ha`m onda sezimge derlik orın joqlıg`ın moyınlaydı. Еkinshi jag`ınan qarag`anda, ol Ғazzalidin` pikirinshe, sezimler u`lken rolь oynaytug`ın sufizm o`zinin` ta`liymatlarında ha`mme waqıt belgili o`lshemge iye bola bermeydi, geyde islam menen ju`da` kolliziяg`a kelip qaladı.
Дindi Ғjanlandırıwdın`Ғ mu`mkinshiligin ol geybir mistikalıq эlementlerdi, sufizmnen alıng`an sezim, muhabbaattı dinge kirgizip og`an qatıp qvalg`an formaları menen ayrılıwda ko`redi. Оlar bul эksperimentti a`melge asıra aldı. Еkinshi ta`repten, ol sufizmnin` barlıq rejelerin tekseredi. Сo`ytip onın` qaysısının` sunna menen sa`ykesligin, sa`ykes emesligin ashıp, tutas o`lpen` sufiylik sistemanı quradı. Бunda эlementleri proportsionallıqqa iye, эkstatikalıq ta`repleri minimumg`a jetkizilgen ha`m bas dıqqat sırtqı da`stu`rlik ta`repine bo`lingen. Сo`ytip ortodoksallıq, ruwxanıylardın` joqarg`ı qatlamı ushın qolaylı sufizm payda bolıp, ku`sheyip, sheyxlardın` ta`sir etiw sferası tarıladı.
Мusılman dini tariyxında Ғazzali islamnın` teoriяlıq dogmaların jan`alawshı, onın` diniy filosofiяsı - kalamnın` tiykarg`ı sistemalastırıwshısı sıpatında belgili. Бul xızmetleri ushın og`an Ғullı imamҒ, Ғislam dininin` qorg`awshısıҒ atag`ı berilgen.
Ғazzali filosofiяlıq ha`m diniy ta`liymatlardın` barlıq wa`kilerin to`rt kategoriяg`a bo`ledi. 1) mutakallimler 2) batishitler 3) filosoflar 4) cufiyler.
ҒФilosoflardı biykarlawҒ miyneti Аristotelьge qarsı qaratılıw menen birge, onın` izbasarları Фarabi ha`m ibn Сina sıяqlı Шıg`ıs peripatetiklerine ha`m qarsı qoyıldı. Ғazzali olardın` qa`telerin ha`m adasıwların jigirma printsipke alıp keledi. Оnın` pikirinshe, bulardın` u`shewi qarama-qarsılıqlı, on jetisi eretiklikke iye. Қarama-qarsılıqlı, u`sh teziske mınalar kiredi: 1) dene tirilmeydi, sıylaw ha`m jazalaw denelik emes ruwxıy xarakterge iye 2) ullı iyem Аlla individuallıq emes, al universallıq tuwralı bilimge iye 2) du`nьяnın` ma`n`giligi tuwralı tezis.
Ғazaliydin` pikirinshe Аristotelь ta`liymatı ortodoksallıq islam ushın qa`wipli, sebebi onın` ta`reptarları du`nья o`zinen-o`zi payda bolg`an, do`retiwshisi bolg`an joq, haywan tuqımınan payda boldı, al tuqım haywannın` o`zinde, usılay bolg`an ha`m a`sirler boyı bola beredi dep tu`sindiredi. Бular eretikler deydi.
Ғazzaliy suffizmdi panteizmnen tazalawg`a urındı. Ғazaliydin` pikirinshe, ha`r qıylı ruwxıy tazalanıwdan biyg`a`rez adam hesh qashan quday bola almaydı. Уsılayınsha Ғazzaliy sufizm menen panteizmnin` arasına Ғqıtay diywalınҒ qoydı.
Иbn-Рushd (Аverroэs) 1126 -jılı Кordovada tuwıldı. Әkesi qazı bolg`an. Әkesinin` basshılıg`ında bolajaq filosof kishkentay waqtınan baslap din ta`liymatın ha`m musılman huqıqın u`yrenip, arab a`debiяtının` ha`m poэziяsının` u`lgileri menen tanısıp meditsinanı, matematika ha`m filosofiяnı u`yreniwge kirisedi. 1153-jılı Мorokkag`a ketedi. Бul jerde Иbn-Рushd ag`artıwshılıq ma`selelerin sho`lkemlestiriw menen shug`ıllanadı. Мusılman bilimin reformalawg`a aktiv qatnasadı. Тa`biяt tanıw ilimlerin musılman oqıw orınlarında u`yreniw boyınsha sharayıtlar jasaw mu`mkinshiligi nesib etedi. Бul a`sirese Аbu Яkub Юsuptın` basqarıw da`wirinde ju`da` ko`rinedi. Аbu Яkub Юsup o`zin sawatlı, ag`artıwshı monarx sıpatında o`zinin` atın qaldırıw ushın ilim, iskusstvo iskerlerin filosoflardın` do`geregine jıynaydı.
Аbu Яkubtın` o`liminen keyin taxqa onın` Аbu Мansur atang`an balası Аbu Юsuf otıradı. Дa`slep ol Иbn Рushdqa hu`rmet penen qatnas jasaydı. Иbn Рushdtın` shıg`armaları musılman dini wa`killeri arasında ku`shli qarsılıqqa ushıraydı. Оnın` filosofiяnı aristotelizm ruwxında tu`sindiriwi ruwxanıylar ta`repinen islam dogmatlarına qarsı shıg`ıw sıpatında qabıllandı. Мusılman din ta`liymatshıları Иbn Рushdtın` du`nьяnın` ma`n`giligi ha`m nızamlı rawajlanıwı ha`m haqıyqatlıqtı aqıl-oydın` ja`rdeminde tanıp biliw mu`mkinligi tuwralı ko`z-qarasına qarsı shıqtı. Аqırında Иbn Рushd ha`tteki o`zinin` sha`kirtlerinen ha`m bo`leklenip qaldı. Ҳa`tte onı, balası Аbu Аllaxtı Кordova meshitinen shetletken waqıtlar ha`m boldı. Хalif Мansurdın` buyrıg`ı menen ol u`yinen shıg`a almay ha`m qaldı. Тek o`lerinen azg`ana burın xalif ta`repinen Мarokkog`a shaqırıldı ha`m ol jerde a`a`9h jılı a`0 dekabrьde qaytıs boldı.
Иbn Рush ko`p miynet qaldırg`an oyshıl. Дurıs, ol a`yyemgi grek, arab ha`m Оraylıq Аziя oyshıllarının` shıg`armalarına kommentariyler ha`m jazg`an. Бiraq onın` o`zinin` shıg`armaları da ko`p. Оlar: ҒБiykarlawdı biykarlawҒ, ҒЛogika boyınsha shıg`armalarıҒ, ҒАspan denesinin` ha`reketi haqqında pikirlewlerҒ, ҒЎaqıt problemasıҒ, ҒБirinshi dvigatelь tuwralıҒ, ҒМa`n`gi o`mir su`riw ha`m waqıtsha o`mir su`riw haqqındaҒ, Ғjan tuwralı o`limnin` problemalarıҒ, ҒАqıl-oy tuwralı pikirlewlerҒ, ҒФilosofiя ma`seleleriҒ, ҒДinnin` filosofiя menen kelisimi haqqındaҒ h.t.b.
Иbn Рushdtın` do`retiwshilik o`mirbaяnın izertlewshilerdin` pikirinshe, onın` 78 kitap ha`m traktatı bolg`an. Кo`pshiligi qoljazba tu`rinde jetken, geybir shıg`armalarının` arabsha nusqaları jetpey ha`m qalg`an. Оlar tek a`yyemgi evrey ha`m latın ta`rjimaları boyınsha belgili. Шıg`armalarının` ishindegi ken` tarqalg`anı ҒБiykarlawdı biykarlawҒ shıg`arması. Оl Гazzalidin` mistikalıq filosofiяsına qarsı qaratılg`an. Иbn-Рushdtı ko`p izertlegen frantsuz alımı Э. Рeman bılay jazadı- ҒАrab filosofiяsının` pu`tkil mazmunı, demek pu`tkil averroizmdi eki ta`liymatqa, яmasa orta a`sirdegi pikirlershe eki u`lken bir-biri menen baylanısqan aljasıqqa alıp keliwi mu`mkin ha`m ol peripatetizmnin` tolıq tu`sindiriwin qamtıydı, materiяnın` ma`n`giligi ha`m aqıl-oy teoriяsıҒ. (Э. Рeman. Сobr. soch. Кiev. Т. 8 c. 70).
Иbn Рushd kommentator sıpatında Аristotelьdin` ta`liymatın da`slepki taza tu`rine alıp keldi (og`an deyin Аleksandriяlı tu`sindiriwler og`an Пlatonizmnin` эlementlerin kirgizip biraz burmalag`an edi). Оnın` pikirinshe, Аristotelьde adamzattın` aqıl-oyının` en` joqarısı bildirildi. Зamanlaslarında ҒАristotelь ta`biяttı tu`sindirdi, al Аverroэs Аristotelьdi tu`sindirdiҒ degen ga`p bar.
Иbn Рushd ta`liymatının` ullı xızmeti: ma`n`gi, qoldan jasalmaytug`ın materiяnın` birinshiligi, onın` ha`reketi, birlikliligi tuwralı pikiri.
Иbn Рushdtın` pikiri: du`nья bes deneden turadı, awır ha`m emes, jen`il ha`m emes, demek aspannın` aynalıstag`ı sferalıq denesi ha`m to`rt tu`rli basqa denelerden turadı. Сon`g`ılarınan bir dene absolюt awır. Бul - jer, sferalıq denenin` orayı, al basqası - absolюt jen`ili - ot, ol aynalıstag`ı sferanın` shetinde jaylasqan. Жerden keyingi dene - bul suw, hawag`a salıstırg`anda awır, jer menen salıstırg`anda jen`il. Ҳa`tte hawa suwdan keyin turadı - ol suw menen salıstırg`anda jen`il, ot penen salıstırg`anda awır.
Бiliw, Иbn Рushdtın` ta`liymatı boyınsha ob`ektiv reallıqtı seziwlik sa`wlelendiriwden baslanadı. Бiraq predmetlerdin` tiykarın ha`m za`ru`rli ta`replerin tanıp biliw ushın seziwlik biliw jetkiliksiz, pikirlew iskerligi za`ru`rli.