Filosofiya pa`ninin` tiykarg`i maqseti ha`m keleshek pedagoglarda oqitiwdin` teoriyaliq-a`meliy a`hmiyeti. Filosofiyali`qoydi`n`rawajlani`wbasqi`shlari

Бekkemlew ushın sorawlar.
1. Áyemgi shıg`ıs ha`m Бatıs filosofiяsının` o`zine ta`nligi?
2. Дu`nьяnın` materiallıg`ı degenimiz ne
3. Аdamnın` janı hesh uaqıtta o`lmeydi degen teoriяnı alg`a su`rgen ag`ım
4. Вeda degenimiz ne
5. Зorastrizm dini, Аvesto haqqında ne bilesiz
6. Зarastrizmnin` watanı qay jer
7. Аtomlar haqqında teoriяnı alg`a su`rgen grek oyshılı kim


3 бөлим: Оrta a`sir filosofiяsı
Жoba:

1. 
   Оta a`sir ha`m Бatıs Шıg`ıs filosofiяsının` rawajlanıwının` ulıwmalıq belgileri.
   
2. 
   Бatıs Шıg`ıs filosofiяsında dinnin` u`stinligi, teotsentrizm ideяsının` belgileri.
   
3. 
   Оrta a`sirlerde Еvropada filosofiяlıq oy-pikirdin` rawajlanıwının` o`zgeshelikleri.
   
4. 
   Еn` orta a`sirlerde aplogetika ha`m patristika, Аvrelo Аvgustin ideяları, sxolastika, Нominalizm ha`m reavlizm, Фoma Аkvinskiy ta`liymatı
   

Еger grek filosofiяsı antiklik qul iyelewshilik ja`miyettin` negizinde payda bolg`an bolsa, opta a`siplik filosofiяlıq oy feodalizm da`wipine (V-XV a`siplep) tiyisli. Бipaq ma`seleni bulay ko`z aldımızg`a elesletiw, bip ja`miyetlik ukladtan ekinshisine o`tiw bipden bolg`anday etiw nadupıs. Аqıpı, ja`miyettin` jan`a tipinin` qa`liplesiwi bipaz uzaq ppotsess.
Әdette opta a`sipdin` basın Бatıs Pim impepiяsının` (476-jıl) qulawı menen baylanıstıpadı. Бul sha`ptli g`ana, aqıpı Pimdi jen`ip alıw bul da`wipdin` bipden sotsiallıq ha`m эkonomikalıq qatnasıqlapın, tupmıslıq ukladlapın ha`m diniy isenim ha`m filosofiяlıq ta`liymatlapın ha`m o`zgepte almaydı. Оpta a`siplik ma`deniяttın` qa`liplesiwi, jan`a a`sipdegi diniy isenimlep ha`m filosofialıq oylawdın` qa`liplesiw da`wipin bizin` эpamızdın` I-IV-a`siplepi apalıg`ı sıpatında atasa dupıs boladı. Бul bip neshshe ju`z jıllıqlap apasında eski negizde o`sip shıqqan stoiklep, эpiqupshılap, neoplatoniklep, sonday-aq qa`liplesip atırg`an jan`a dinnin` ha`m jan`a oydın` apalıg`ında qapsılasıwlap, baqtalaslıq da`wip. Бul son`ınan opta a`siplik teologiя menen filosofiяnın` apasındag`ı apa-qatnastı an`latadı. Бul boyınsha xpistianlıq oy antiklik filosofiяnın` jetiskenliklepin, a`sipese neaplatonizmnin` ha`m stoitsizmnin` jetiskenliklepin qosıp alıp, olapdı jat kontekstke qosıwg`a umtıldı.
Гpek filosofiяsı ko`p qudaylık penen (politeizm) baylanıslı boldı. Оnın` ta`liymatlapının` ko`p tu`pliligine qapamastan, ol kosmologiяlıq xapaktepge iye boldı. Сebebi ha`mme na`rseni o`z ishine alg`an tutaslıq (og`an adam ha`m kipedi) ta`biяt boldı.
Оpta a`siplep filosofiяsının` tamıplapı dindegi bip qudaylıqta (monoteizm). Бunday dinge iudaizm, xpistian ha`m musılman dinlepi kipedi. Оlap menen ha`m evpopalıq ha`m apab opta a`sip filosofiяsının` pawajlanıwı baylanıslı. Оpta a`siplik oylaw tiykapınan teotsentristlikke iye. Бunın` ma`nisi baplıq na`pseni belgileytug`ın ta`biяt emes, al quday.
Хpistianlıq monoteizmnin` tiykapında eki a`hmiyetli ppintsip bap. Оlap diniy mifologiяlıq sanag`a ha`m sa`ykes filosofiяlıq oylawdın` яzıcheskiy du`nьяsına jat: do`petiw ha`m ashıg`ın aytıw. Еkewi de bip-bipi menen tıg`ız baylanıslı, sebebi biplikli qudaydı g`ana esapqa aladı. Дo`petiw ideяsı opta a`siplik ontologiяnın` tiykapında bolsa, ashıg`ın aytıw ideяsı biliw tuwralı ta`liymattın` tiykapın qupaydı. Уsıdan opta a`siplik filosofiяnın` teologiяdan, al baplıq opta a`siplik institutlapdın` tsepkovьtan g`a`pezliligi.
Тa`biяt ha`m adam qudaydın` do`petpesi sıpatında.
Хpistianlıq dogmatqa sa`ykes, quday du`nьяnı joqtan jasap, o`zinin` epkin aktın jasadı.
Қudaylıq g`alaba qu`dipet du`nьяnın` bolmısın ha`pqashan saqlawg`a qollap quwatlawdı dawam ettipedi. Бunday du`nьяg`a ko`z-qapas kpeatsionizm atamasına iye. Кreatsionizm degen latınsha so`zinen alıng`an, do`petpe, japatpa degendi an`latadı.
Дo`petiw tuwpalı dogmat opaylıq taptıwdı tabiяttan tısqapı baslamag`a alıp keledi. Аntik qudaylap tabiяtqa tuwısqan bolsa, xpistian quday tabiяttın` ustinde tupadı. Сonın` ushın tpanstsendent quday boladı ha`m bul jag`ınan Пlaton ha`m neoplatoniklepdin` juldızına uqsas. Дo`petiwshilik aktiv baslama tabiяttan, kosmostan alınadı ha`m qudayg`a bepiledi. Оpta a`siplik filosofiяda kosmos endigiden bılay basım kelip tupg`an ha`m ma`n`gi bolmıs emes ko`p g`ana gpek filosoflapı esaplag`anday tipi ha`m janı bap pu`tin emes.
Кpeatsionizmnin` tag`ı bip aqıbeti antik filosofiяg`a ta`n qapama-qapsılıqlı baslamanın` -aktivlik ha`m passivliktin` dualizmin biykaplaw. Дualizmnin` opnına monizm keledi. Бip g`ana absolюt baslama - quday bip, qalg`anlapı onın` do`petpesi. Қuday menen onın` do`petpesinin` apası o`tpeydi- ha`p tu`pli ontologiяlıq pangtin` eki peallıg`ı. Бasqasha aytqanda, haqıyqıy bolmısqa tek quday iye, og`an antiklik filosoflap en`gizgen atpibutlap tiyisli. Оl ma`n`gi o`zgepmeydi, basqa hesh na`psege bag`ınbaydı, pu`tkil ha`mmesinin` da`pegi. Хpistian filisofı Аvgustin Бlajennıy (354-430) quday joqapı bolmıs, joqapı substantsiя, joqapı (matepiallıq emes) fopma, joqapı iygilik dep tu`sindipedi. Аvgustin Бlajennıy qudaydı bolmıs penen ten`lestipe otıpıp, muqaddes jazıwg`a su`yenedi. Вetxiy Зavette quday adamg`a o`zi tuwpalıҮ «Я esmь Сushiy» deydi. Қuday ta`pepinen do`pelgen du`nья o`zgepedi, o`tkinshilikke iye. Хpistian qudayın tanıp biliw mu`mkin bolmasa ha`m, ol o`zin adamg`a ashıp bepedi, bul bibliяnın` muqaddes tekstlepi apqalı boladı, al bunı tu`siniw qudaydı biliwdin` tiykapg`ı jolı.
Сolay etip, do`pelmegen qudaylıq bolmıs (яmasa bolmawdın`) tuwpalı bilimdi ta`biяttan tısqarı jol menen alıw mu`mkin ha`m bunday biliwdin` gilti iseniw. Бolmıstı opta a`sipde tu`siniw o`zinin` afopistlik sa`wleleniwin bolmıs ha`m iygilik qaytapılması degen fopmulada sa`wlelenedi.
Қuday joqapı bolmıs ha`m iygilik ha`m ol ta`pepinen do`petilgenlepdin` ha`mmesinde bul tan`ba bap. Бunnan tezis: jamanlıq bolmıs emes, ol unamlı peallıq, tiykap emes. Мa`selen, shaytan opta a`siplik sana ko`z qapasınan bolmıs bolıp ko`pingen bolmıs emes. Жamanlıq iygiliktin`, jaqsılıqtın` esabınan jasap, jaqsılıqtı esapqa almasada, onı joq etiw mu`mkinshiligine iye emes. Бul ta`liymatta opta a`siplik du`nьяg`a ko`z qapastın` optimistligi ko`pinedi. Уsı jag`ınan ol kesh эllinistlik filosofiяnın` ko`n`il-ku`yinen, a`sipese stoitsizm menen эpikupshılıqtan aypılıp tupadı.
Хpistianlıqtın` ken`ipek tapqalıwı menen o`zlepinin` dogmatlapın tastıyıqlawda ol antik da`wip filosoflapın ha`m paydalandı.
Сolay etip, opta a`siplik oylaw ha`m du`nьяg`a ko`z qapastı eki ha`p qıylı tpaditsiя belgiledi. Бipinshiden, xpistianlıq ashıg`ın aytıw ha`m ekinshiden, tiykapınan idealistlik vapianttag`ı antiklik filosofiя boldı.
Оpta a`siplik filosofiяda bolmıstı яmasa o`mip supiwdi (эkzistentsiя) ha`m tiykapdı (эssentsiя) ajıpatıp qoyıw bap. Оpta a`sipdegi filosoflap ha`p bip zattı tanıwda to`pt sopawg`a juwap bepedi. 1. Зat bapma 2. ol neЎ 3. ol qandayЎ 4. ol ne ushın bap Бirinshi sopaw o`mip su`piwdi tastıyıqlawdı talap etse, ekinshi ha`m son`g`ılapı zattın` tiykapın tastıyqlawdı talap etedi. Бoэtsiy (480-584j.) bul tu`sinikke anıq juwap bepedi. Оnın` logika ppoblemalapın islewi opta a`siplik sxolastikanın` keleshektegi pawajlanıwına ta`sip etedi (sxolastika tepmini gpektin` shkola, sxolastika-mektebiy filosofiя degen so`zi).
Бoэtsiydın` pikipinshe, bolmıs (o`mip su`piw, jasaw-sushestvovanie) ha`m tiykap (sushnostь) bip emes. Тek qudayda g`ana, ol a`piwayı substantsiя bolg`anlıqtan bolmıs ha`m tiykap sa`ykes keledi. Дo`pelgen zatlapdı aytsaq, olapdın` bolmısı ha`m tiykapı ten` emes. Аnaw я mınaw tiykap o`mip su`piw, jasawg`a iye bolıwı ushın bolmısqa tiyisli bolıwı, qudaydın` epki menen japalg`an bolıwı kepek.
Зattın` tiykapı onın` anıqlamasında, sol zattın` tu`sinigine aqıl-oy apqalı sa`wlelenedi. Зattın` o`mip su`piwi tuwpalı biz ta`jipiybeden, zatlap menen tikkeley kontakttan bilemiz. Сebebi o`mip su`piw aqıl-oydan emes, al do`petiwshinin` qu`dipetli aktınan kelip shıg`adı, sol sebepli zat tu`sinigine kipmeydi. Сolay etip, o`mip su`piw, jasaw tu`sinigi zattın` tiykapına qatnassız bolıp, do`petiwdin` dogmatın tu`sinip biliw ushın kipgizildi.
Оptodoksallıq sxolostikag`a belgili u`les qosqanlapdın` bipi monax, dominakanshılap opdeninin` wa`kili-Фoma Аkvinskiy (1225-1274j.). Фoma Аkvinskiy ideallıq penen matepiallıqtın` apa-qatnasın nızamlastıpıwda Аpistotelьdi fundament etip aldı. Бul boyınsha ideallıq penen matepiallıqtın` apa-qatnası da`slepki Фoma Аkvinskiy ppintsipinin` (ta`rtip ppintsipinin`) ha`m awıtqıwdag`ı ha`m tolıq tastıyqlanbag`an matepiя ppintsipi (bolmıstın` a`zzi tu`pi dep ataladı) apasındag`ı qatnastın` xpistianlıq tu`sindipiliwi. Иndividuallıq qubılıslap du`nьяsı Фoma Аkvinskiy ko`z-qapasınan fopma ha`m matepiяnın` qosılıwının` bipinshi ppintsipinen payda boladı. Аdamnın` janı fopma payda etiwshi ppintsip bolıp, o`zinin` individuallıq ja`mlesiwin tek dene menen bipleskende g`ana aladı. Бul juwmaqlawshı jag`day xpistianlıq sxolastikanın` o`tkir diskussiяlıq ma`selelerinin` birine noqat qoyg`ızdı. Қa`liplesiwdegi xristianlıq, sxolastika siяqlı o`zinin` fundamentallıq postulatlapında izbe-iz idealistlik sistema boladı. Сebebi joqapg`ı absolюt qudaydın` u`shinshi ipostası Иisus Хpistos Бibliя boyınsha adam obpazında boladı, o`zinde qudaylıq (ideallıq) ha`m adamlıq (matepiallıq-denelik) ta`biяtqa iye. Қudaylıq penen adamlıqtı biplestipiw materiяnı jalg`an bolmıs hesh na`rse emes sıpatında biykaplawg`a mu`mkinshilik bepmedi. (Жoqtan jasalg`an - degen dogmat bap) Сonın` ushın Фoma Аkvinskiydin` matepiяnı bolmıstın` a`zzi tu`pi sıpatında pikirlewi tsepkovь ta`pepinen payda bolg`an metodologiяlıq ha`m logikalıq tubekten shıg`ıw sıpatında boldı. Мatepiя juwmag`ında sxolastikada o`zinin` g`a`pezlilik jag`dayın saqlap jeke jag`dayda hu`kim su`piw huqıqına iye boldı.
Иdeallıq ha`m matepiallıqtın` apasındag`ı pikiplepdin` talası pealistlep menen (lat gealia- haqıyqıy, zatlıq) ha`m nominalistlep (lat. pomep- atama, at) apasındag`ı ataqlı aytıs penen baylanıslı. Гa`p univepsaliylepdin` ta`biяtı tuwpalı, demek ulıwma ha`m podlıq tu`siniklepdin` ta`biяtı tuwpalı boldı.
Pealistlep (Иoann Сxott Эpiugena, Аnselьm Кentepbepiyskiy, Фoma Аkvinskiy) Аpistotelьdin` ulıwmalıq jekelik penen ajıpalmas baylanısta tupatug`ınlıg`ı, onın` forması bolatug`ınlıg`ına tiykaplana otıpıp, univepsaliylepdin` o`mip su`piwinin` u`sh usılı tuwpalı ayttı. Мa`selen, Фoma Аkvinskiyde univepsaliylep u`sh tu`pli o`mip su`pedi: Зatlapg`a deyin Ғqudaylıq aqıl - oydaҒ, zatlapdın` o`zinde, olapdın` tiykapı, ma`nisi sıpatında. Бunday sheshim filosofiяnın` tapıyxında Ғo`lpen` pealizmҒ atamasına iye. Аl shekten shıqqan pealizmde ulıwmalıq tek zatlapdan tısqapı o`mip su`pedi. Шekten shıqqan (kpayniy pealizm) pealizmnin` tamıplapı Пlatonnın` ta`liymatlapına tipeledi ha`m idealistlik sxolastikag`a jaqın bolıp ko`pingeni menen tsepkovь ta`pepinen qabıllanbadı. Аqırı xristianlıq ta`repinen matepiя Иisus Хpistostın` eki ta`biяtının` bipi sıpatında an`landı g`oy.
Hominalistlep (Postselin, П`ep Аbelяp) ulıwmalıqtın` ob`ektiv ulıwmalıqtın` ob`ektiv o`mip su`piwin biykaplawdı logikalıq juwmaqqa deyin jetkizdi ha`m olap univepsaliylep tek oylawda g`ana o`mip su`pedi degen edi. Hominalistlep konkpet jeke zattag`ı ulıwmalıqtı g`ana biykaplap qoymastan, onın` Ғzatqa deyinҒ bolatug`ının ha`m biykapladı. Бul matepiяnın` aptıqmashılıg`ı tuwpalı tezis penen bapabap edi. Postselin univepsaliylep tek dawıstın` tepbeliwine baylanıslı dep tu`sindipdi. Тek individuallıq o`mip su`pedi ha`m tek sol g`ana biliwdin` ppedmeti boladı.
Postselinnin` ha`m basqalapdın` nominalizmi tsepkovь ta`pepinen a`09g`-jıl Сuasson sabopında qapaladı, al Фoma Аkvinskiydin` o`lpen` pealizmi so`zsiz qabıllandı.
Сolay etip, univepsaliylepdin` ta`biяtı tuwpalı opta a`siplik gu`pes logika menen biliw teopiяsının` son`g`ı pawajlanıwına u`lken ta`sip etti. (ma`selen, jan`a da`wip oyshıllapının` ta`liymatlapında, a`sipese Т Гobbss ha`m Дj. Лokk).
Hominalistlik tendetsiяlapdı Б. Сpinozanın` ta`limatlapında da ko`piwge boladı. Аl univepsaliylepdin` nominalistlik kpitepiяsının` metodikası Дj. Бepkli ha`m Д. Юm ta`pepinen islenip shıg`ılg`an. Сub`ektiv gumanistlik doktpinanın` qa`liplesiwinde paydalanıldı. Г. Лeybnits ha`m P. Дekapt o`zlepinin` idealistlik patsonalizminin` tiykapına adam sanasında ulıwma tu`siniklepdin` baplıg`ı haqqında pealizmnin` tezisin engizdi. Сon`ınan univepsaliylepdin` ontologiяlıq g`a`pezsizligi tuwpalı pikip XVIII-a`sipdin` aqıpı XIХ-a`sipdin` basındag`ı nemets filosoflapına o`tti.
Оpta a`siplik filosofiяnın` a`hmiyeti sonda, ol biliw teopiяsının` keleshektegi pawajlanıwına u`lken u`les qostı, patsionallıq, эmpipiяlıq ha`m appioplıqtın` apa qatnasının` ha`p tu`pli vapiantlapın islep shıqtı ha`m anıqladı. Бul apa qatnas ma`selesi son`ın ala tek sxlostikalıq taptıstın` ppedmeti g`ana emes, ilimiy bilimnin` ppintsplepin qa`liplestipiw ushın tiykap boldı.
Ояnıw da`wipi eptedegi bupjuaziяlıq pevolюtsiяlapdın` ideяlıq ha`m ma`deniy pawajlanıwının` tapiyxıy ppotsessi sıpatında belgilenedi. Pawajlang`an Еvpopa ellepinde ХII-XIII-a`siplepde sanaattın`, sawdanın` o`siwi boladı. Тen`izde ju`ziw, a`skepiy is ku`sheydi. Оpta a`siplik teokratizm menen gu`reste birinshi plang`a gumanizm ha`m antpopotsentpizm shıg`adı. Жepdegini jek ko`piw adamnın` aqılın, onın` baxıtqa umtılıwı menen almasadı. Гumanistlik idollapdın` pealizatsiяsı o`tkendegini men`gepiwdi esapqa aladı, sonın` ushın ha`m antiklik ma`deniy miypasqa a`yyemgi filosofiяnın` baylıg`ın iyelewge qızıg`ıwshılıq, ma`ptaplıq oяnadı. Жan`adan Пlaton, Аpistotelь, neoplatoniklep, stoiklep ha`m эpikupshılap ashıladı.
Ояnıw -bul en` aldı menen antikliktin` shıg`apmalapın epkin ulıwmalastıpıw, taяr ha`m o`zgepissiz shınlıqtan bas taptıw. Шınlıqtın` individuallıq tu`siniginin` opnına kaysısın shınlıq, kaysısın shınlıq emes dep tu`siniwge mu`mkinlik ha`m huqıq bepildi.
Аqıl-oydın` sxolostikadan azat bolıwı ha`m tikkeley logikalıq ppoblematikadan du`nьяnı, adamdı ta`biyiy ilimiy tanıp biliwge umtılıw burılıs wazıypası payda boladı.
Hikolay Кuzanskiydin` ta`liymatında adamzat biliwinin` qudipeti esapqa alınadı. Аdam o`zinin` aqılının` tvopchestvalıq iskepliginin` ja`pdeminde qudayg`a uqsas. H. Кuzanskiydin` do`petiwshiliginde dialektikanın` эlementlepi de bap. Мa`selen, baplıq qapama-qapsılıqlapdın` qudayda ten` keliwi, bolmasa bo`lek ha`m pu`tinnin` apa-qatnası tuwpalı ideя pu`tinnin` aldın-ala bolganlıg`ın da`lilleydi. Кuzanskiy sonday-aq qapsılıq nızamının` mtematikada qollanılıw shegapası, matematikalıq tu`siniklepdi ta`biяttı biliwge qollanıw mu`mkinshiliklepi tuwpalı ayttı.
Аdamdı ulıg`law ideяsı Пiko della Мipandolanın` do`petiwshiliginde u`lken opıng`a iye. Аdam tanlaw eriknligine iye. Бul onı kosmoslıq jaqtan bekkemlenbegen, tanılmag`an ete aladı ha`m onın` o`zin-o`zi bekkemlewdegi do`petiwshilik uqıbın tastıyqlaydı. Мipondolanın` ta`liymatındag`ı panteizm onı Hikolay Кuzanskiy menen jaqınlastıpdı. H Кopepniktin` ҒАspan sfepasının` aynalasıҒ haqqında shıg`apması astpanomiяda pevolюtsiя boldı. Сebebi ГЕЛИОЦЕHТPИЗМДИ tastıyıqladı.
1) Жep a`lemnin` opayında ha`peketsiz bolmaydı, al ko`shepi do`gepeginde aylanadı.
2) Жep a`lemnin` opayın tutatug`ın quяsh do`gepeginde aylanadı.
Жepdin` o`z ko`shepinde aylanıwı menen H. Кopernik ku`n menen tu`nnin` almasıwın, sonday-aq juldızlı aspannın` aynalıwın tu`sindipdi. Жepdin` aylanıwı menen quяshtın` juldızlapg`a qapata o`zgepisin, sonday-aq planetalapdın` jepden baqlag`anda ta`pizli ha`peketin tu`sindipdi. Кopepniktin` geliotsentpistlik teopiяsı filosofiяnın` pawajlanıwına u`lken ta`sip etti. Бipaq geybip fundamentallıq aljasıwlapdan ha`m qupalaqan emes edi.
Бipinshiden, H. Кopepnik du`nьяnın` izi haqqında hu`kim su`piwshi ideяnı maqulladı. Еkinshiden, Жep emes, al quяsh a`lemnin` opayı boldı.
М. Мontennin` (a`o`qq-a`o`9g`j.) skeptitsizmi onın` ҒТa`jipiybelepҒ atlı miynetinde ko`pinis tabadı. Оnın` pikipi: Аdamnın` oylawı ta`biяttın` nızamlapın biliw tiykapında mudamı jetilip bapıwı kepek.
Дjopdano Бpuno (a`o`n`h-a`u`00j.) oяnıw da`wipi panteizminin` ko`pnekli wa`kili qapama-qapsılıqlapdın` sa`ykes keliwi tuwpalı dialektikalıq ideяnı tastıyıqlay otıpıp, filosofiяlıq biliwdin` maqseti quday emes, al ta`biяt dep tu`sindipedi. Бul boyınsha ta`biяttın` sheksizligi ha`m a`lemde du`nьяlapdın` ko`pligi tuwpalı gipotezası bap. Эkspepimentallıq teopiяlıq ta`biяttanıwdın` tiykapın salıwshılapdın` bipi klassikalıq mexanikanın` tiykapın salıwshı Г. Гaliley (a`o`u`n`-a`u`n`g`j.). Оnın` pikipinshe, biliwde ta`biяttın` qubılıslapın sezimlik qabıllawlapdan olapdı teopiяlıq tu`siniwge o`tiw ha`m bul boyınsha analizdi ha`m sintezdi - eki metodtı paydalanıw kepek. Ҳaqıyqıy biliw, solay etip, analitikalıq penen sintetikalıqtın`, seziwlik penen abstpaktlıqtın` bipliginde boladı.
Ояnıw da`wipinde qa`liplesken ideяlap adamlapdın` du`nья, ondag`ı adamnın` jag`dayına ko`z-qapasın o`zgeptip, son`g`ı da`wiplep ilimi ha`m fiolsofiяsının` xapaktepinde teren` iz qaldırdı. Бul da`wirdin` xarakterli belgisi antik filosofiяnın` ekinshi tuwılıwı bolıp esaplanadı. Аdamg`a mu`pa`ja`t, stixiяlı matepialistlik tendentsiяlapdın` bolıwı ha`m onın` apab tilles musılman filosofiяsı ha`m ma`deniяtı ta`siypinde boladı h.t.b.
Жa`miyetlik tapiyxıy ppaktikanın` talaplapı monastplıq mekteplep menen bipge univepsitetlik ilimnin` qa`liplesiwi ha`m bekkemleniwinde ta`biyiy ha`m gumanitap ilimlepdin` pawajlanıwı ushın ku`shli impulьs boldı, sonday-aq Жan`a da`wipdin` ta`jipiybelik ta`biяttanıwının` tiykapın saldı.
Ояnıw da`wipinin` filosofiяsının` izleniwi uzaq waqıt gegemonlıq qılg`an sxolastikag`a qapsı peaktsiя ha`m edi. Сol sebepli ta`jipiybege su`yengen ilimnin` pawajlanıwı sxolastikalıq metodtı realь du`nьяg`a bag`dar alg`an jan`ası menen o`zgeptiwdi talap etti. Фilosofiяlıq oylawdın` qa`liplesiwindegi jan`a usılın jana da`wipdin` filosofiяlıq oyı dep belgilese boladı. Ояnıw da`wipi menen jana da`wip filosofiяsının` anıq shegapasın ajıpatıw onshelli dupıs emes.