Filosofiya pa`ninin` tiykarg`i maqseti ha`m keleshek pedagoglarda oqitiwdin` teoriyaliq-a`meliy a`hmiyeti. Filosofiyali`qoydi`n`rawajlani`wbasqi`shlari

А) Бaslamanın` ta`biяtı (priroda nachala) boyınsha filosofiяlıq bag`darlar tiykarı bir substantsiя (monizm), eki ten` substantsiя (materiallıq ha`m ruwxıy) substantsiяlar (dualizm), substantsiяlardın` ko`pligi (plюralizm) boladı.
Б) Еger filosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesin onın` gnoseologiяlıq formasında esapqa alsaq (ҒНeni biliwim mu`mkinЎҒ), onda filosoflar haqıyqıy ilimge jetiliwdi moyınlamaytug`ınlar ha`m onı biykarlaytug`ınlar bolıp bo`linedi. Сon`g`ı bag`dar agnostitsizm degen atamag`a iye. Шınlıqqa jetiwdin` mu`mkinshiligin moyınlamaytug`ınlardın` arasında biliwdin` seziwlik basqıshına bas a`hmiyet beriwshiler sensualizm, aqıl-oyg`a (razumg`a) a`hmiyet beriwshiler ratsionalizm, diniy я mistikalıq intuitsiяg`a a`hmiyet beriwshi bag`dar irratsionalizm dep ataladı.
2. Мetodı boyınsha ha`m filosofiяlıq bag`darlar эmpirizm, ratsionalizm ha`m irratsionalizm bolıp bo`lindi. Фilosoflar dialektika pozitsiяsında (predmetlerdi ha`m qabılladı. Өz-ara baylanıs ha`m rawajlanıwına qaraytug`ın oylaw metodı) я metafizika (predmetler ha`m qubılıslardı g`alaba baylanıstan tısqarı, sapalı o`zinshe rawajlanıwg`a tiyissiz) pozitsiяsında ha`m boladı.
3. Пredmetlik tiykarı boyınsha filosofiяlıq bag`darlar gnoseologiя, antropologiя, aksiologiя, ontologiя h.t.b. bag`darlardın` problemalarına orientatsiяlanatug`ın ag`ımlarg`a bo`linedi.
4. Кlassikalıq miyrasqa qatnası boyınsha filosofiяlıq bag`darlar neoklassikalıq (neokantianstvo, neotomizm, neogegelьяnstvo h.t.b.), antiklassikalıq (nitssheanlıq), klassikalıq emes (marksizm) bolıp bo`linedi.
Фilosofiяlıq bilimnin` du`zilisine kelsek, antikalıq da`wirde ilim matematikanı esapqa almag`anda jan`a payda bolıp kiяtırg`an halatta edi. Сonın` ushın ha`m filosofiя umozrenieni (pikirlew ha`m qıяllawdı) paydalanıp, ilim ele de juwap bermegen sorawlarg`a juwap beriwge umtıldı. Тanıp bilinbegen realь baylanıslar oydan tabılg`anlar menen almastırılsa, ilimiy izertlewler analogiя ha`m boljaw, jorıw menen almastırıldı. Фilosofiя tikkeley o`zinin` problemaları menen ha`m bu`ginliginde jeke ilimlerdin`: fizikanın`, astronomiяnın`, biologiя h.t.b. predmetin quraytug`ın ma`seleler menen shug`ıllandı.
Тa`biяttanıw ilimlerinin` o`zinshe ilim sıpatında qa`liplesiwi boyınsha natur filosofiя qa`liplesken ta`biяttanıwg`a ornın berip baslaydı. Бular menen bir waqıtta filosofiяlıq bilimnin` o`zinin` ha`m differentsiяsı o`tedi.
Тiykarg`ı filosoflar distsiplinalardı na`zerde tutsaq, ha`zirgi filosofiяda mınaday o`zinshe distsiplinalar bar: filosofiяnın` tariyxı, antologiя-bolmıs tuwralı ta`liymat, gnoseologiя - biliw tuwralı ta`liymat, aksiologiя-bahalıqlar tuwralı ta`liymat, filosofiяlıq antropologiя - adam tuwralı ta`liymat, sotsiallıq filosofiя-ja`miyet tuwralı ta`liymat, logika - oylawdın` nızamları ha`m formaları tuwralı ta`liymat, эtika-a`dep-ikramlılıq tuwralı ta`liymat, эstetika - go`zzallıq tuwralı ta`liymat. Сonday aq ta`biяttanıw filosofiяsı, din filosofiяsı, huqıq filosofiяsı, ilim filosofiяsı, texnika filosofiяsı, tariyx filosofiяsı, minez filosofiяsı, g`alabalıq problemalar filosofiяsı dep ha`m bo`linedi, olar ha`zir tutas filosofiяlıq bag`darları sıpatında o`zinshe statusqa iye. Қa`liplesken problematika, kategoriallıq apparat ha`m problemalardı sheshiw metodları bar.
3. Фilosofiяnın` ma`deniяt salasındag`ı ornın na`zerde tutsaq, onın` ma`selelerin ilim menen baylanıslı ma`selesinen baslaymız.
Фilosofiяnın` ta`g`diri ilim menen tıg`ız baylanıslı.
Әyyemgi ja`miyetlerde, filosofiяnın` ha`m ilimnin` qa`liplesip atırg`an payıtında diniy-mifologiяlıq oylar, ko`z-qaraslar, filosofiяlıq ideяlar, эmpiriяlıq bilimler bo`linbegen, sinkretikalıq birlikke iye boldı. Сon`ın ala rawajlanıw barısında filosofiя ha`m ilim o`zgeshelikke iye bola basladı. Дegen menen bul protsesste olarg`a ko`p ulıwmalıq tiyisli. Иlim o`zinin` jetisken da`wirin sanaat revolюtsiяları tusınan baslaydı. Аl ko`p g`ana, bu`gin bizge ma`lim ilimiy distsiplinalar XIX-XX a`sirlerde payda boldı. Уsıg`an baylanıslı ko`p g`ana ha`zirgi ilimiy ideяlar o`zinin` da`slepki formasında filosofiяnın` ishinde payda boldı. Бul ma`selen, atomizm, Кu`n sistemasının` ta`biyiy payda bolıw sinergetika ideяlarına tiyisli. Фilosofiяnın` ramkasında ilimiy biliwde qollanılatug`ın logikalıq-metodologiяlıq instrumentariy islenip shıg`ıldı. Аristotelь, Бэkon, Дekart, Лeybnits, Гegelь - bulardın` ha`mmesi de logika zakonların islep shıg`ıwg`a, induktiv, deduktiv, dialektikalıq ha`m basqa da metodlardı islep shıg`ıwg`a qatnasqanlar. Мa`selen, dialektikalıq metod ha`zirgi en` aldın`g`ı ilimiy distsiplinalardın` biri-sinergetikada qollanıladı.
Фilosofiя bilimge baylanıslı tek g`ana metodologiяlıq funktsiяnı atqarıp qoymaydı. Тeoriяlıq du`nьяg`a ko`z-qaras sıpatında, filosofiя anaw я mınaw da`rejede anaw я mınaw ilimiy ideяnın` qa`liplesiwine я to`menlewine ta`sir etedi.
Мa`selen, Бatıs evropalıq orta a`sirler tusında filosofiя teologiяnın` qaramg`ında bolıp (bag`ındırılıwında bolıp) ilimiy oydın` erkin rawajlanıwın irkti. Бunda ol qa`legen pikirlewdi, ha`tteki эmpiriяlıq pikirlewdi ha`m aristotelьlik-xristianlıq interpritatsiяlıq prizmasınan qaradı. Ояnıw da`wirinde gumanizm filosofiяsı ilimler ha`m iskusstvolar ushın qolaylı rawajlanıw ushın tiykar saldı.
Өz gezeginde filosofiя ha`m ilim ta`repinen ku`shli ta`sirge iye boldı. Еger burın bizdi qorshag`an du`nья tuwralı ko`p g`ana ideяlar naturfilosofiяnın` tiykarında, a`dette umozritelьli-spekuliativ formada qa`liplesken bolsa, ilimlerdin` qa`liplesiw da`rejesi boyınsha, эmpiriяlıqlardın` ha`m teoriяlıq ta`biяttanıwlıq-ilimiy juwmaqlawlardın` bolıwında ilim umozritelli pikirlewlerden qutılıp g`ana qoymastan o`zi filosofiяg`a ta`sir etedi. Фilosofiя ilim ramkasında alg`anların esapqa almawı mu`mkin emes. Оnın` u`stine filosofiя anaw я mınaw da`wirde ta`biяttanıwdın` anaw я mınaw idealına bag`darlanıp baslaydı. Мa`selen 17-18 a`sirlerde mexanikanın` jetekshi ilimiy distsiplina sıpatında qa`liplesiwi filosofiяnın` mexanistlik formag`a iye bolıwına jag`day jasadı. Дerlik ha`mme protsessler, ha`tteki adam da ha`m ja`miyette o`tetug`ın ha`mme protsessler filosoflar ta`repinen mexanika nızamlarının` tiykarında tu`sindirildi. Бu`ginliginde filosofiя ta`biяt ha`m ja`miyet tuwralı ilimlerde bolıp atırg`an protsesslerden tısqarıda rawajlana almaydı.
Фilosofiя menen ilimnin` ara-qatnasının` u`shinshi aspekti sonda, filosofiя ilimiy biliwdin` ha`r tu`rli otraslьlerinin` jetiskenliklerin ulıwmalastırıwdı ha`m olardı ken` ulıwmalastırılg`an filosofiяlıq kategoriяlarda sa`wlelendiredi. Аytayıq, XVII-a`cirde «ha`reket» filosofiяlıq tu`siniginde sol da`wirdin` ilimiy distsiplinasının` - mexanikanın` jetiskenlikleri sa`wlelendi. Бu`ginliginde ha`reket filosofiяlıq kategoriяsı o`zine tek mexanikalıq ha`reket tuwralı bilimlerdi g`ana emes, mikrodu`nьяda, tiri ta`biяtta, ja`miyette bolıp atırg`an bilimlerdi ha`m o`zi ishine qamtıydı.
Дu`nьяnı tanıp biliw nızamlardı sa`wlelendiretug`ın tek kategoriяlar, tu`sinikler arqalı g`ana emes, al obrazlar arqalı, iskusstvoda jaralatug`ın ko`rkem obrazlar arqalı a`melge asırıladı. Қa`legen biliw o`zine adamnın` eki biliwlik uqıpların ja`mleydi. Оlar, ratsionallıq, abstrakt logikalıq ha`m seziwlik, obrazlı -эmotsionallıq. Еger matematika, logika ha`m basqa ilimler tiykarınan biliwdin` birinshi uqıbın esapqa alsa ha`m onı rawajlandırsa, iskusstvo-ekinshisin rawajlandıradı.
Лogika ha`m psixologiя oblastındag`ı ilimiy do`retiwshilik boyınsha son`g`ı izertlewler sonı ko`rsetip otır, ko`p g`ana fundamentallıq ilimiy ashılıwlar, ma`selen, benzoldın` do`n`gelegi (kolets), reaktiv dvigatelьdin` printsipi, эlektromagnitlik duga ha`m basqa da printsipler da`slep intuitiv-obrazlı formada hu`kim su`rdi. Тek son`ınan oylaw ta`repinen qayta islenip, olar qatan` logikalıq-matematikalıq formag`a iye boldı. Мa`deniy jaqtan rawajlang`an, bay, intuitiv obrazlar iskusstvo ta`repinen islenip shıg`ıladı. Иskusstvonın` o`zlerinin` ilimiy do`retiwshiligindegi a`hmiyeti haqqında А. Эynshteyn, Н. Бor ha`m basqa ullı alımlar aytqan.
Эstetikalıq jaqtan to`men rawajlang`an individuum Ғjoqarı materiяҒ haqqında pikirlerinde g`ana emes, o`ndiriste, turmısta ha`m az erkinlikke iye. Аqırı, o`mir mudamı o`zgeriste. Бunın` ha`m iyiliwshilik qatnastı, qıяllawdın` produktivli (o`nimli) ku`shin talap etedi. Дo`retiwshilk qıяlg`a iye emes adam jan`anı do`retiwge, sheshim qabıllawg`a taяr emes. Бunday adamlar jan`ag`a qarsı.
Иskusstvo filosofiяdan burın payda bolg`an. Аlg`ashqı, diniy-mifologiяlıq ko`z-qaras bazasında iskusstvo payda bolg`an ha`m tikkeley ol alg`ashqılıq praktikanın` talabı menen belgilenedi. Тaslarg`a oyılg`an su`wretler, rituallıq qosıq aytıwlar ha`m aяq oyınlar ashıq praktikalıq bag`darg`a iye boldı. Бularda tek alg`ashqı adamnın` turmısına tiyisli situatsiяlar emes, sonın` menen birge ol situatsiяlarg`a ta`sir ha`m bar. Фilosofiя rawajlanıp teoriяlıq du`nьяg`a ko`z-qarasqa aynalıp, iskusstvonın` rawajlanıwına ta`sir etedi. Мa`selen, Әyyemgi Гretsiя ha`m Рimnin` iskusstvosı antiklik du`nьяg`a ko`z-qarastın` ayrıqshalıqları, kosmostı men`geriwge bag`darlang`an o`zgesheliklerin sa`wlelendiriwi menen ajıralıp turadı. Мa`selen, antik da`wirdin` skulьpturasında adamnın` sırtqı pishimi ko`birek ko`rinedi. Аl adamnın` ishki du`nьяsı (mikrokosmos) ekinshi planda qaladı.
Оrta a`sirlik Бatıs Еvropa iskusstvosında diniy ko`z-qarastın` tan`bası basım. Иkonopisь, psalmalar, shirkewlik xorlıq qosıqlar-bas bag`darlar.
Жan`a da`wirge metafizikalıq oylaw usılı ta`n. Мa`selen, Мolьerdin` pьesalarında qaharmannın` xarakterleri statikalıqqa iye. Хızmetker (malay bul ja`digo`y, monax-na`psiqaw, sawdager-sıqmar, dvorяn-jaqsı adam h.t.b. Хarakterlerdin` dinamikası ha`r tu`rliligi dialektikalıq ideяlardın` rawajlanıwı menen payda boladı.
Ҳa`zirgi ku`nde jivopisьtegi, a`debiяttag`ı, teatrdag`ı, muzıkadag`ı, kinematografdag`ı, xoreografiя, arxitekturadag`ı belgili bag`darlar anaw я mınaw filosofiяlıq ko`z-qaraslardın` ta`sirlik tan`basına iye. Мa`selen, realizm ha`m sюrrealizmnin` ayırmashılıqları olarda atqarıwdın` texnikası menen g`ana ajıralıp turmaydı. Оlardı bul bag`darlar qa`lipleskende tiykar bolg`an filosofiяlıq, du`nьяg`a ko`z-qaraslıq-metodologiяlıq ustanovkalarsız tu`siniw qıyın.
Өz gezeginde iskusstvo du`nьяnı ko`riwdin` usılı sıpatında filosofiяg`a ta`sir etedi. Оnın` u`sitne birde-bir iri filosof o`zinin` do`retiwshiliginde iskusstvo temasın so`z etpey qoyg`an emes. Фilosofiяdag`ı o`mir filosofiяsı, эkzistentsializm, germenevtika, strukturalizm ha`m posstrukturalizm sıяqlı iri bag`darlar o`zlerinin` problemaların iskusstvo teması menen baylanıstırdı ha`m ko`p jag`dayda iskusstvonın` du`nьяnı logikalıq ratsionallıq men`geriwinin` u`stinen u`stinligine tiykarlandı.
Фilosofiя menen dinnin` o`z-ara qatnasın so`z etkende olardın` ta`g`dirinin` a`zel bastan birleskenin ko`riw mu`mkin. Фilosofiя ha`m iskusstvo ha`m du`nьяnın` du`nьяg`a ko`z-qaraslıq kartinasın quradı.
Лogikalıq-ratsionallıqqa tiykarlang`an filosofiяg`a salıstırg`anda din isenimge (vera) tiykarlang`an. Дinnin` bul o`zgesheligin xristian shirkewlerin tiykarın salıwshılardın` biri Тertullian atap ko`rsetip, mınaday postulattı formulirovkaladı. Иsenemen, sebebi absurd.
Қa`legen rawajlang`an diniy sistema filosofiяnın` logikalıq metodologiяlıq instumentariyin o`zinin` dogmatların tastıyıqlaw ushın qollanıwg`a umtıladı. Сonın` ushın katolitsizmnin`, islam, buddizmnin` doktrinaları haqqında aytıw mu`mkin. Дiniy ideяlarda qurılg`an tomizm, neotomizm, sufizm, teyяrdizm ha`m basqa da filosofiяlıq bag`darlar belgili.
Фilosofiя menen ja`miyettin` ara-qatnası ma`selesine tikkeley kelsek, filosofiяnın` o`zinin` payda bolıwı ja`miyettin` ruwlıq du`zimnin` qulawı menen payda bolg`an tariyxıy jaqtan belgilengen talapları menen baylanıslı. Аqıl ha`m fizikalıq miynettin` bo`liniwi, ma`mleketliktin`, klasslardın`, o`ndiristin` quramlı tu`rlerinin`, ilimnin` payda bolıwı, biliwdi ha`m sotsiallıq praktikadag`ı sapalı jan`a podxodlarg`a baylanıslı talap haqıyqatlıqqa qatnastın` jan`a formasının` filosofiяnın` payda bolıw za`ru`rligine alıp keldi. Сon` ala sotsiallıq-tariyxıy troansformatsiяlar filosofiяlıq oydın` rawajlanıwına u`lken ta`sir etti. Бatıs Еvropa orta a`sirlerde shirkew ha`m dinnin` rolinin` o`siwi filosofiяnın` teologiяnın` xızmetkerine aynalıwına alıp keldi. Жan`a da`wirde ta`biяttanıw ilimlerinin` ha`m sanaattın` rawajlanıwına baylanıslı talap filosofiяnın` logika - metodologiяlıq ha`m gnoseologiяlıq problematikasın birden ku`sheytti. Бul boyınsha burıng`ı СССР tusında filosofiяnın` ta`g`dirine ja`miyetlik sistemanın` ta`siri jeterli da`liyl. КПСС tin` monopolizmi ha`m totalitarizm filosofiяnın` dogmatlastırdı, siяsiy ideologiяg`a bag`ındırıp, sxolastikalıq ha`m sofistlik эlementlerdin` rawajlanıwına alıp keldi. Сotsializm ellerinde stalinizm, maotsizm h.t.b. filosofiяlıq bag`darlar ra`smiy status alg`an ha`m tastıyıqlang`an ma`mleketlik ideologiя da`rejesine ko`terilip administrativlik instrumentke aynaldı. Оnın` funktsiяsına o`mir su`rip turg`an sistemanı qorg`aw, og`an jalpıldaqlıq, basqasha oylaytug`ınlar menen gu`res, ja`miyetlik ha`m individuallıq sananın` rawajlanıwına baylanıslı tsenzorlıq-politseylik qadag`alaw, avtoritetlerge qarata haq niyetligin tekseriw h.t.b. kiredi. Аlımlardın` pikirinshe, bunday ha`kimshilikke ku`shlew ha`m qorqıtıwg`a tiykarlang`an, Ғmonofilosofiяlanıwshılıqtı» Әyyemgi Гretsiя ha`m ha`zirgi ko`p tu`rli filosofiяlıq mektep ha`m ag`ımlarg`a panoramasına iye batıs du`nьяsı ha`m bilgen emes.
Сıpatlanıp atırg`an situatsiяda ja`miyetlik o`mirdin` orta a`sirlik sho`lkemlestiriwdin` belgilerin ko`riw mu`mkin. Кatoliklik shirkew ku`shlew ha`m zorlawdın` quralların (inkvizitsiя, otta jag`ıw, shirkewden alaslaw, anafemag`a beriw) paydalana otırıp, ja`miyetlik sananın` rawajlanıwın sonın` ishinde filosofiяnı o`zinin` qadag`alawına bag`ındırdı ha`m diniy dogmatlardın` jıyındısın ha`m olardın` shirkew xızmetkerleri ta`repinen tu`sindiriliwin shınlıqtın` son`g`ı instantsiяsı schıpatında dag`azalag`an edi.
Қudaydın` patshalıg`ın jer betinde ornatıw ushın gu`res penen kommunizm ushın gu`res» da`wirinin` parallelizmi anıq, ras. Оl belgili du`nьяg`a ko`z-qaraslıq ha`m ideologiяlıq konstruktsiяlardı dogmalawda absolюt bir oylawdı tan`ıwda, «intellektuallıq» tartıslardı tsitatalıq «da`liyllew ha`m terminologiяlıq sofistika» da`rejesine deyin bardı. Сo`ytip ideologiяnın` ja`miyet o`mirinde ulg`aytılg`an roli h.t.b. o`mir su`rdi.
Бul aytılg`an ruwxıy atmosfera tek orta a`sirlik Еvropa я sotsialistlik lagerь ellerine g`ana tiyisli emes, al bundaydı shıg`ıs despatiяlarında ha`m (Әyyemgi Еgipet) ha`m fashistlik Гermaniяdan birqansha islamlasqan ma`mleketlerden ha`m ko`riw mu`mkin. Бul jag`daylardın` ha`mmesinde de Сistemanın` filosofiяnın` ja`miyettegi statusına ta`siri ko`rinedi. Қa`legen filosofiя, meyli ol Мarksqa tiyislime, я Нitsshe, Хaydeggerdiki me, olardı absolюtlesken ha`m kanonlasqan dogmatlardın` da`rejesine jetkeriw ha`m totalь da`rejede ja`miyetlik ha`m individuallıq sanag`a tan`ılg`anları dogmalıq oylawdın` qa`liplesiwine alıp kelgen bolar edi.
Фilosofiя o`zinin` da`nьяg`a ko`z-qaraslıq, metodologiяlıq, aksiologiяlıq, kritikalıq, boljawlıq, sintetikalıq funktsiяlardan a`meleg asıra otırıp sotsiallıq tariyxıy prtsesslerdin` rawajlanıwına ta`sir etedi.
Жa`mlengen-ulıwmalasqan formada filosofiя biliw protsessinin` ha`m sotsiallıq praktikanın` rawajlanıw bag`darına ta`sir etedi. Аytayıq, oяnıw da`wiri ha`m jan`a da`wir filosofiяsındag`ı gumanizm ha`m ag`artıw ideяları shirkewlik absloюtlikti biraz sheklewge, soslaviяlardın` statusın o`zgertiwge, puxaralıq ja`miyettin` qa`liplesiwine jag`day jasadı. Аl nemets klassikalıq filosofiяsının` ideяları ko`p g`ana ilimlerdin`, ma`selen, geologiяnın`, biologiяnın`, ja`miyettanıw h.t.b. tu`siniklerin tu`birinen o`zgertiwge alıp keldi. Тotalitarlıq ja`miyetlerde filosofiя ideolgiяnın` apologetika ha`m tsenzuranın` instrumenti bola otırıp progressivliktin` rawajlanıwın irkiwi mu`mkin. Бug`an waqtında stalinizmnin` genetikanı ha`m kibernetikanı burjuaziяlıq ilim dep dag`azalawı gu`wa.