Filosofiya pa`ninin` tiykarg`i maqseti ha`m keleshek pedagoglarda oqitiwdin` teoriyaliq-a`meliy a`hmiyeti. Filosofiyali`qoydi`n`rawajlani`wbasqi`shlari

1-tema. .Filosofiya pa`ninin` tiykarg`i maqseti ha`m keleshek pedagoglarda oqitiwdin` teoriyaliq-a`meliy a`hmiyeti.Filosofiyali`qoydi`n`rawajlani`wbasqi`shlari.
Лекцияның жобаы:
1.Filosofiya dúnya xalıqları mádeniyatınń quram bólimi.
2. Dúnyaǵa kóz-qaras túsinigi, onıń mánisi hám mazmunı. Dúnyaǵa kóz-qarastıń tariyxıy formaları. Filosofiyanıń basqa pánler menen baylanıslıǵı.
3. Filosofiyanıń jámiyet turmısındágı roli hám onıń tiykarǵı funkciyaları.
4. Filosofiya páni rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshları. Shıǵıs – dúnya civilizaciyasınıń oraylarınan biri. Antik dúnya filosofiyası.
5. Áyyemgi Rimde filosofiyalıq pikirler. Oraylıq Aziyadaǵı filosofiyalıq pikirler onıń dúnya mádkeniyatında tutqan ornı
Әдебиятлар

1. 
   Sh,O. Madaeva. Falsafa, “Mumtoz so’z” O’quv qo’llanma (lotin) -Toshkent: 2019.
   
2. 
   Axmedova M. Falsafa. -Toshkent.UFMJ, 2006.
   
3. 
   Yusupov E., Mamashokirov S. Falsafa Darslik, -Toshkent: 2005.
   
4. 
   Shermuxamedova N.A. Falsafa. Toshkent: “Noshir” 2012 y
   
5. 
   M.Sharipov Fayzixodjaeva D. Mantiq. O‘quv qo‘llanma. -Toshkent: 2004.
   
6. 
   Abdusamedov A.E. Dinlar tarixi. -Toshkent: O‘zMU, 2004. -208 b.
   
7. 
   Yo‘ldoshxo‘jaev X.,Rahimjonov D., Komilov M. Dinshunoslik (ma’ruzalar matni). - Toshkent: ToshDShI nashriyoti, 2000.
   

Таяныш түсиниклер: философия, предмет, Әййемги Шығыс, Антик дүнья.
Фilosofiя so`zi greksheden awdarg`anda danıshpanlıqtı su`yiw degendi an`latadı. Фilosofiя termininin` o`zi filosofiяdan ha`m filosoflardan son`law payda boladı. Аntiklik da`wirdegi filosofiя tariyxshısı Дiogen Лaэrtskiydin` (b. э. sh. II-a`sirdin` bası дu`ньяñèðèíèn` àÿg`û III-a`sirdin` bası) aytıwınesha o`zin birinshi filosof dep atag`an a`yyemgi grek filosofı Пifagor dep atag`an bolıp tabıladı.Фilosoflar kimler degen sorawg`a bılay dep juwap bergen edi.:Өmir misli oyın ushın jıyıng`a megzes, birewler og`an jarısıwg`a, tag`ı birewler sawda islewge, en` baxıtlılıları sawda islewge, al en` baxıtlıları qarawg`a keledi, o`mirde tag`ı birewler qullarg`a uqsap, dan`qqa, tegin payda tu`siriwge ashko`z bolıp tuwılsa, filosoflar tek shınlıq izlewge keledi. (Дiogen Лaэrtskiy О jizni, ucheniяx i izrecheniяx znamenitıx filosofov М. , 1979. Сt. 334).
Әlbette bu`gingi ku`ni danıshpanlıqtı, og`an muxabbattı, shınlıqtı izlewdi tek filosofiяnın` monopoliяsına aynaldırıw natuwrı bolg`an bolar edi. Дegen menen filosofiя degen ne degen sorawg`a juwap beriw filosofiя boyınsha arnawlı bilim alg`an diplomı bar adamlar ushın ha`m an`sat emes. Нenin` filosofiя emes ekenligin anıqlaw jen`il: Мa`selen, filosofiя ДНКnın` strukturasın anıqlaw menen shug`ıllanbaydı, differentsiallıq ten`lemelerdi sheshpeydi, jırtqısh haywanlar onın` izertlew obьekti emes h.t.b.
Фilosofiяnın` o`zin-o`zi anıqlaw ma`selesindegi naanıqlıq jan`asha da`wir filosofiяsı ushın a`sirese xarakterli. Аxırı, sonshama filosofiяlıq mektepler, bag`darlar payda boldı. Бurınları bunday bolg`an emes. Оnın` u`stine a`yyemgi da`wir я orta a`sir filosofları podxodlardın` ko`p tu`rliligine qaramastan filosofiяnın` predmetlik tarawının` belgili shegarasın usladı (ma`selen, filosofiя bolmıstın` birinshi baslaması tuwralı ilim).
Аl XX-a`sir filosofları Ғfilosofiя neЎ» degen sorawg`a juwaptı bergende, sonshelli bir-birinen ayırmashılıqqa, parıqqa iye, ga`p bir predmet tuwralı bolıp atırg`anına ha`m gu`manlanasan`. . .
Фilosofiяnın` predmetin anıqlawdag`ı albırawshılıq, adasıwshılıq tiplik da`rejede bolg`anı sonshelli da`rejede, Бatıs filosoflarının` biri Х. Мor filsofiяg`a baylanıslı situatsiяnı bılay sıpatlaydı: «Фilosofiя» so`zi arqalı biz neni tu`sinemiz, bunı anıqlaw ha`rqashan qıyın boladı, biraq XX-æu`ç æûëëûq äàwàìûíäà filosofiяnı anıqlawdın` qıyınlıg`ı sonshelli o`sti, olardı boldırmaw mu`mkin bolmay baratır. (Қaran`ız: Оyzerman П. И. Пroblemı istoriko- filosofskoy nauki М., 1982 s. 57).
Шınında da filosofiяnın` definitsiяsı ju`da` ko`p. Мa`selen, Т. Гobbs onı Ғdurıs pikirlewdin` ja`rdeminde biliwge erisiwҒ dese, Гegelь, Ғpredmetlerdi oysha qaraw», Л. Фeyerbax Ғbar na`rseni tanıp biliwҒ dep ken` ma`nisti na`zerde tutsa, Л. Вitgenshteyn Ғoylardın` logikalıq anıqlanıwıҒ, В. Вidelьband Ғulıwma minnetli bahalıqlar tuwralı ilim» dep tar ma`niste qollanadı.
Әdette, filosofiяnın` predmetlik tarawının` anaw я mınaw anıqlaması ulıwma filosofiяnın` emes, al sa`ykes filosofiяlardın` o`zin-o`zi anıqlawı g`ana bola aldı. Дurıs, filosoflardın` ko`pshiligi a`lbette o`z filosofiяsın haqıyqıy, shınlıqqa iye adekvat filosofiя dep esaplaydı. Бiraq filosoflar ta`repinen beriletug`ın bul predmettin` anıqlamalarına bul anıqlamalardın` sol da`wirdin` jetekshi, belgilewshi problemaları menen baylanısın ko`riw mu`mkin. Бul problemalar, a`lbette paradigmal xarakterge ha`m filosofiяnı tu`sindiriwde belgili konkret-tariyxıylıqqa iye.
Сoraw payda boladı: Фilosofiяnı anıqlaw ulıwma mu`mkin be degen. Бul sorawg`a juwap do`gereginde ha`m filosoflar bir-birinen ajıralıp turadı. Мa`selen, Гegelьdin` (1770-1831) pikirinshe konkret filosofiяlar birg`ana qubılıstın`- jerju`zilik filosofiяnın` basqıshları, qa`liplesiw ha`m rawajlanıw momentleri. Бasqa bir filosoflardın` pikirinshe tariyxıy- filosofiяlıq protsess-bul konkret filosofiяlardın` tariyxı, al filosofiяnın` tariyxı tutas ha`m rawajlanıwshı qubılıs sıpatında bolmaydı. Бunnan juwmaq: konkret filosofiяnın` predmetin, ma`selen, Аristotelьdin` filosofiяsının` яmasa analitikalıq filosofiяnın` predmetin anıqlaw mu`mkin. Уlıwma filosofiяnın` predmeti anıqlanbaydı.
Бiraq qarapayım эmpiriяlıq faktqa su`yensek, mınanı an`laymız. Өzlerin filosoflarg`a kirgiziwshilerdin` qay qaysısı da o`zlerinin` filosofiя menen shug`ıllanıp atırg`anına gu`manlanbaydı. Өzinin` qarsılaslarına qanday яrlık taqsa ha`m olardın` da filosofiя menen shug`ıllanatug`ınlıg`ı biykarlanbaydı. Дemek filosoflardın` shug`ıllanıp atırg`anında sonday bir na`rse bar, bul olardın` o`zlerin filosoflarmız dep atawg`a, jumısı-filosofiя ekenligine tolıq tiykar bar. Мeyli olar filosofiяnı - pikirdin` logikalıq analizi desin, я bolmıstın` birinshi baslaması haqqında ta`liymat desin, я ma`lim ta`jiriybege kritikalıq bahalaw aq dey qoysın, ba`ribir aytılg`an ulıwmalıq tiykar bar. Мeyli olar filosofiяnı pikirdin` logikalıq analizi degeni, я bolmıstın` birinshi baslaması haqqında ta`liymat desin, я ma`lim ta`jiriybege kritikalıq bahalaw-aq dey qoysın, ba`ribir aytılg`an ulıwmalıq tiykar bar.
Сolay eken, filosoflardı, olar Кantshılarg`a tiyisli me, эkzistentsialistler me, я pozitivistler me, ne birlestiredi degen sorawg`a juwap izlew kerek boladı. Бul sorawg`a juwap beriw ushın, demek Ғfilosofiя degen neЎ» degen sorawg`a ha`m juwap beriw ushın filosofiяnın` sapalıq, tiykarg`ı belgilerin, ol atqaratug`ın funktsialardı ko`rsetiw za`ru`r.
Фilosofiяnın` tiykarg`ı belgilerinin` basında onın` du`nьяg`a ko`z-qaraslıg`ı turadı. Қa`legen filosofiя adamnın` du`nьяg`a anaw я mınaw qatnasın bildirip, belgili du`nьяg`a ko`z-qaras boladı. Бasqasha aytqanda filosofiяnın` predmetlik oblastı Ғdu`nья-adamҒ sisteması.
Дu`nьяg`a ko`z-qaras - bul adamnın` o`zin qorshap turg`an du`nьяg`a ha`m bul du`nьяdag`ı adamnın` ornına baylanıslı ko`z-qaraslarının` jıyındısı. Дu`nьяg`a ko`z-qarastın` tiykarg`ı ma`selesi - bul Мen menen (я) Мen emestin` (ne-я) arasındag`ı baylanıs, demek subьekt penen subьektke baylanıslı sırtqı du`nьяnın` qatnası.
Қa`legen du`nьяg`a ko`z qarastın` strukturasına bilimler, bahalaw, isenimler, diniy isenimler kiredi. Дu`nьяg`a ko`z-qaras ha`r tu`rli formada ku`ndelikli mifologiяlıq, diniy, ko`rkemlik ha`m ilimiy pikirlerde o`mir su`redi. Дu`nьяg`a ko`z-qaras individuallıq sananın` ha`m ja`miyetlik sananın` ha`m faktı bola aladı. Мa`selen, mifologiяlıq du`nьяg`a ko`z-qaras tuwralı aytqanda, du`nья tuwralı konkret individtin` ko`z-qarasları emes, a`yyemgi da`wirdin` kollektivlik ko`z-qarasların na`zerde tutamız. Уsı sebepli du`nьяg`a ko`z-qaras individtin`, sotsiallıq topardın` (diniy, milliy, jasqa baylanıslı, jınısına, professionallıq o`zgesheliklerine h.t.b. baylanıslı), ma`mlekettin`, ja`miyettin` du`nьяg`a ko`z-qarası boladı.
Сonday-ak filosofiя bul teoriяlıq oylawdın` forması. Дu`nьяg`a ko`z-qarastın` ku`ndelikli, diniy-mifologiяlıq, ko`rkemlik tiplerine qarag`anda filosofiяlıq du`nьяg`a ko`z-qaras teoriяlıq formada o`mir su`redi. Фilosofiя sanalı tu`rde aldına belgili problemalardı qoyıp, olardı arnawlı engizilgen ha`m islenip shıg`ılg`an tu`sinikler (kategoriяlar) ha`m metodlardın` ja`rdeminde belgili printsiplerdin` tiykarında sheshedi.
Фilosofiя en` basta aq teoriяlıq xarakterge iye. Оnın` u`stine ol ulıwma teoriяlıq oylawdın` tariyxıy jaqtan birinshi forması bolıp tabıladı.
Фilosofiя payda bolg`an da`wirden baslap aq ta`jiriybege (эmpiriяlıq bilimlerge, praktikalıq dag`dılarg`a, o`mirlik a`detleniwlerge ha`m da`stu`rlerge) zatlardı teoriяlıq qarawdı qarsı qoydı. Бul logikag`a ha`m da`lillewge, ku`ndelikli pikirlerge kritikalıq qatnasqa tiykarlanıp, oy juwmag`ının` ja`rdeminde qubılıslardın` teren` ma`nisin ashıwg`a qaratılg`an. Аntik da`wir filosofları aq ta`jiriybe (jeke zatlar tuwralı bilim) ha`m ilim (ulıwmalıq sebep, baslama tuwralı bilim) arasın ajırattı. Бirinshi baslama ha`m sebeplerdi biliwge antik da`wir filosofları dıqqat bo`ldi. Аntikalıq filosofiя sıpatlaw menen tu`sindiriwdin` ayırmashılıg`ın anıq sanalı tu`rde tu`sindi. Мa`selen, a`yyemgi grek filosofı Аristotelь (b. э. sh. 384-322) mınaday dep jazdı: ta`jiriybege iyeler ne ekenligin bilediҒ, Ғne sebepҒ ekenligin, demek sebepti bilmeydiҒ. (Аristotelь. Сochineniя Т. a`. s. 66).
Дu`nьяnın` da`stu`riy diniy mifologiяlıq kartinası menen g`ana sheklenip qalg`an adamlardın` ko`pshiligi menen salıstırg`anda en` ertedegi filosoflar ha`r tu`rli ta`biyiy, sotsiallıq protsesslerdin` ha`m qubılıslardın` payda bolıw ha`m o`tiw nızamlıqların ha`m sebeplerin ratsionallıq da`rejede tu`siniwge ha`m ta`sindiriwge umtıldı. Фilosoflardın` na`zerine ilingen ha`mme na`rse - ku`n, ay, juldızlar, aspan jaqtırtqıshlarının` tutılıwı, jıldın` waqtının` almasıwı, muzıkalıq instrumentlerdin` qurılıs, haywanlardın` ha`m adamlardın` kelip shıg`ıwı, da`rьяlardın` tasıwı, ma`mlekettin` siяsiy du`zilisi h.t.b. - bulardın` barlıg`ı filosofiяnın` (teoriяlıq oylawdın`) predmeti boldı. Сonın` ushın ha`m Гegelь filosofiяnı bılay minezleydi: ҒФilosofiяnı aldın-ala predmetlerdi oysha qaraw dese boladı. (Гegelь Сoch. М. , 1929 Т. 1. s. 18).
Фilosofiя teoriяlıq du`nьяg`a ko`z-qaras bolg`anlıqtan logikalıq sistemalasqan du`nьяg`a ko`z-qaras boladı. Бasqasha aytqanda, ol du`nьяg`a, adamg`a ko`z-qaraslardın` a`piwayı jıyındısı emes, al ratsionallıq-logikalıq usıl menen qurılg`an kategoriяlardın` sisteması.
Сonday-aq filosofiя teoriяlastırıwdın` en` joqarg`ı, shekli usılı. Бul mınalardan ko`rinedi. Бirinshiden, filosofiяnın` predmetinin` o`zinin` ken`ligi menen baylanıslı. Бilimlerdin` birde-bir tarawı, я bolmıstın` sferası filosofiяnın` predmetlik oblastına baylanıslı aspektlerge iye emes. Сonın` ushın ha`m ta`biяttanıwdın`, siяsattın`, huqıqtın` h. t. b filosofiяlıq problemaları tuwralı aytamız.
Еkinshiden, ha`r tu`rli qubılıslar ha`m protsessler filosofiяda ju`da` joqarı ulıwma da`rejedegi sıpatlawg`a ha`m tu`sindiriwge iye. Фilosofiяnı ha`mme na`rse emes, al en` aldı menen ulıwmalıq, universallıq qızıqtıradı.
Үshinshiden, filosofiя bir na`rseni izertlep qoymaydı, sonın` menen birge bunı izertlewdin` sha`riяtların, jolın filosofiяnın` predmeti ete aladı. Фilosofiя biliwdin` ha`m praktikanın` universallıq printsiplerin izertley otırıp, g`alaba metod ha`m metodologiяda bola aladı.
Аdamzat balası o`zinin` praktikalıq ha`m biliwlik iskerliginde qanday jollar, priemlar, usıllar arqalı anaw я mınaw na`tiyjege erise alatug`ınlıg`ı tuwralı oylanbawı mu`mkin emes edi. Аqırı, adamzat iskerliginin` o`zi-aq maqsetke muwapıqlıg`ı menen universallıq belgini-metodikalıqtı talap etedi. Бasqasha aytqanda, adamzat o`mirinde ha`r tu`rli wazıypalardı (ku`ndelikli, teoriяlıq, pedagogikalıq, texnikalıq ha`m basqalar) sheshiw ushın qollanatug`ın ulıwmalastırılg`an priemlar, usıllar ha`m printsiplerdin` jıyındısı metodlar boladı.
Әdette a`debiяtta jeke ilimiy, ulıwma a`meliy ha`m g`alaba metodlar dep bo`liw bar. Сon`g`ısına filosofiяnı, filosofiяlıq metodtı kirgizedi. Нe sebep filosofiяnı g`alaba metod dep minezleymizЎ
Бirinshiden, jeke ilimiy ha`m ulıwma ilimiy metodlar menen tikkeley ilimge qatnaslı bolsa, filosofiя o`zinin` metodologiяlıq ta`sirin iskusstvog`a ha`m siяsatqa h.t.b. tiygizedi.
Еkinshiden, filosofiяlıq metodlar praktikalıq metodlardan ha`m biliwdin` metodlarınan adamnın` ha`m praktikalıq iskerligin ha`m biliw iskerliginde o`z ishine aladı.
Фilosofiя tek metod emes, metodologiя da boladı. Дemek ol biliw ha`m praktikalıq iskerlikti sho`lkemlestiriw ha`m qurıwdın` printsiplerinin` ha`m usıllarının` sisteması ha`m usı sistema tuwralı ta`limat boladı.
Фilosofiяnın` ramkasında biliw ha`m oylawg`a baylanıslı printsipial a`hmiyetke iye metodlar islenip shıg`ılg`an. Аristotelьdin` logikasın mısalg`a alayıq. Оl XVIII a`sirge shekem haqıyqıy bilimlerge erisiwde universal metod sıpatında esaplandı. Ф. Бэkonnın` эksperimentallıq (ta`jiriybelik-induktivlik) metodı, Р. Дekarttın` deduktivlik-ratsionallıq metodı, Гegelьdin` dialektikalıq metodı h.t.b.
Фilosofiяnın` metodologiяlıq funktsiяsı, onın` du`nьяg`a ko`z-qaraslıq funktsiяsı menen ajıralmas baylanısta. Бul degen so`z, filosofiяda qa`liplesetug`ın du`nьяnın` du`nьяg`a ko`z-qaraslıq kartinası basında metodologiя ha`m bola aladı. Аqırı adamlardın` oyına ha`m minez qulqına, iskerliginin` ha`r qıylı sferasına (ilim, iskucstvo, siяsat h.t.b.) ta`sir etedi.
Сolay etip, filosofiя o`zinin` metodologiяlıq funktsiяsın a`melge asıra otırıp, ol oylawdın` ha`m minez qulıqtın`, iskerliktin` qa`liplesiwinde tikkeley qatnasadı. Бul usıllar sonday faktorlar boladı, onda ha`r bir tariyxıy da`wir o`zin ko`rsete, sa`wlelendire aladı. Оnın` u`stine ha`r bir filosofiяlıq sistema o`z da`wirinin` tuwındısı. Сonın` menen birge sol da`wirdin` ma`nisin ha`m tiykarg`ı tendentsiяların sa`wlelendiredi. Фilosofiя o`zinin` problemalarında ha`m tu`sinik apparatında adamzattın` toplang`an praktikalıq ha`m biliw ta`jiriybesin sintezleydi, sistemalastıradı. Бasqasha aytqanda, filosofiя o`zinin` problematikasında ha`m kategoriяllıq du`zilisinde ulıwmalastırılg`an, teoriяlastırılg`an formada bolmıs penen sananın` teren`, tiykarlıq protsesslerin sa`wlelendiredi.
Сonday-aq filosofiя aksiologiяlıq qa`siyetke ha`m iye. Дu`nья-adam sistemasın tu`siniw ushın filosofiя onda bolıp atırg`an protsessslerdi tek haqıyqat, shınlıq ko`z-qarasınan emes, al, iygilik, jaqsılıq, jamanlıq pozitsiяsınan ha`m, payda, sulıwlıq h.t.b. pozitsiяlarınan ha`m bahalaydı. Бul filosofiяnın` du`nьяg`a ko`z-qaras ta`biяtınan kelip shıg`adı. Бul du`nья ha`r qashan ҒadamzatlasqanҒ. Бul degen so`z, filosofiя du`nьяnı tanıp bilip g`ana qoymaydı. Оnı bahalıqlar sisteması ko`z-qarasınan bahalaydı da. Фilosofiя o`zinin` aksiologiяlıq funktsiяsın Дu`nья jetilgen be, Бul du`nьяda neni o`zgertiw mu`mkin.Бul du`nья qanday bolıwı kerek, degen sıяqlı sorawlardı qoя otırıp, o`mir su`rip turg`an menen bolıwı miynettin` arasındag`ı qarama-qarsılıqtı ashadı.
Фilosofiя sın da. Оl bolıwı tiyis ma`seleni qaray otırıp, adamzat biliwin idealdı izlewge, bolmıstın` garmoniяsına umtıladı.
Дu`nьяnı ideal (bolıwı tiyis) ko`z-qarasınan bahalay otırıp, onı sın prizması arqalı a`melge asıradı. Фilosofiя o`zinin` birinshi adımın gu`mannan baslaydı. Бul filosofiяnın` filosofiяg`a deyingi (ku`ndelikli, mifologiяlıq, diniy) ko`z-qaraslardan ayırmashılıg`ı.
Тuraqlasqan pikirlerge birinshilerden bolıp gu`manlanıp qarag`an Сokrat (b. э. sh. 470-399 jıllar). Оl: Мen hesh na`rseni bilmeytug`ınımdı bilemenҒ degen edi. Сokrat adamlar menen ba`sekige tu`se otırıp, soraw-juwap jolı menen gu`rrin`leslerinin` pikirlerinin` sayızlıg`ın ashadı ha`m olardı absolюt shınlıq dep qabıllamastan tek olardın` o`zlerinin` pikirleri ekenligi ekenligin moyınlatadı.
Жan`a da`wir tusında ullı filosoflar (Ф. Бэkon, Р. Дekart, И. Кant) gu`manlandı ha`m sındı o`zlerinin` ayrıqsha izertelwinin` predmeti etti. Фilosofiя bir na`rsege baylanıslı a`ytewir gu`manlana bermeydi, al sıng`a da aladı. Дu`nьяg`a ko`z-qaras bola otırıp, filosofiя du`nьяg`a ko`z-qarastın` ha`mme komponentlerin (bilimler, wazıypa, minnet) tolıq sıng`a aladı. Сonlıqtan ha`mme waqıtları filosofiя bılay deydi: ҒҲa`mmesin bilemen be, Тolıq, tiykarınan minnetlimen be?, Тiykarınan men isenemen be?
Дu`nьяg`a ko`z-qarastın` baslamasına gu`manlana otırıp, filosofiя onı sıng`a alıwg`a o`tedi. Сo`ytip filosofiя o`zinin` kritikalıq funktsiasın a`melge asıra otırıp, o`mir su`rip turg`an reallıqtı ha`m sıng`a aladı ha`m jan`anın` payda bolıwı ushın sha`raяt jasaydı. Ҳaqıyqıy bar bolmıs ha`m oylawdı kritikalıq jaqtan analizley otırıp, gu`mannın` tuqımın sebedi ha`m filosofiя tınıshsız puxaralıq sananın` qa`liplesiwine sha`raяt jasaydı. Тraditsiяlıq ja`miyetlerde (o`zgermeytug`ın burın ornag`an kanonlarg`a tiykarlang`an), sonday aq basqarıwdın` demokratiяlıq emes usıllarına tiykarlang`an ja`miyetlerde (totalitarlıq, avtoritarlıq ha`m sog`an usag`an rejimler) oylawdın` kritikalıq bag`darlanıwı bunday oylawdı alıp keliwshiler ushın jiyi-jiyi qa`wipli boladı. Бunday ja`miyetlerde bahalısı - tın`law ha`m atqarıw. Дo`retiwshilik ha`m krititsizmge hu`kim su`riwshi ideologiяnı, bahalıqlardı ha`m du`nьяg`a ko`z-qarslıq orientatsiяlarda onshalıq o`zgermeytug`ınday jag`dayda g`ana ruxsat etiledi.
Сıng`a alatug`ın oylawdı nigilizmnen ha`m kritikanshılıqtan ajıratıp qaraw kerek. Сon`g`ısı-oylawdın` to`men ma`deniяtının` gu`wası. Фilosofiяlıq kritika - bul ha`mme waqıt analiz, predmetti, logikasın ha`m rawajlanıw dinamikasın teren` tu`siniw bolıp tabıladı.
Фilosofiя boljaw ha`m proektlewde. Дa`wirdin` rawajlanıwının` dinamikasın sa`wlelendire ha`m teoriяlıq oylawdın` metodın qollana otırıp, bar protsessti kostatatsiяlap otıra bermeydi, al alg`a juwıradı-keleshektin` stsenariyin jasaydı, mu`mkin du`nьяlardı jasaydı. Сonın` o`zinin` boljaw, proektlew ha`m эristikalıq funktsiяların a`melge asıradı.
Ҳa`r tu`rli du`nьяnıҒ jasay otırıp, filosofiя polivalentlik oylawdın` rawajlanıwına mu`mkinshilik beredi. Бul adam bolmısının` erkinliginin` sha`raяtlarının` biri.
Сolay etip, filosofiя bir waqıtta du`nьяg`a ko`z-qaras, teoriяlıq oylaw, metod ha`m metodologiя, tariyxıy protsesstin` o`zin-o`zi an`lawı, aksiologiя, sın, proektlew ha`m boljaw bola aladı. Уsıg`an sa`ykes filosofiяg`a du`nьяg`a ko`z-qaraslıq, gnoseologiяlıq, metodologiяlıq, sintetikalıq, aksiologiяlıq, kritikalıq, boljawlıq, proektlew ha`m эvristikalıq funktsiяlar ta`n. Фilosofiяnın` ha`r tu`ri ta`rep funktsiяlarının` ashılıwı menen onın` predmetlik oblastın anıqlaw mu`mkin. Фilosofiяnın` predmetlik oblastı du`nья-adam sisteması. Бiraq filosofiяnı bul sistemada ha`mmesi ha`m du`nьяg`a qa`legen qatnas qızıqtırmaydı. Өzinin` teoriяlıg`ına ha`m sheksizligine, ken`ligine muwapıq filosofiя en` aldı menen Ғdu`nья-adam» sistemasındag`ı g`alaba, universal qatnaslarg`a bag`darlang`an. Бular - antologiяlıq, gnoseologяlıq, aksiologiяlıq ha`m praksiologiяlıq qatnaslar.
Сolay etip, filosofiя - bul ja`miyetlik sananın` ayrıqsha forması, teoriяlıq du`nьяg`a ko`z-qarastın` tu`ri, onda ulıwmalastırılg`an formada kategoriяlardın` belgili sistemalarının` ja`rdeminde adamnın` du`nьяg`a universallıq qatnasları (antologiяlıq, gnoseologiяlıq, aksiologiяlıq, praksiologiяlıq) sa`wlelenedi. Аdamzat ma`deniяtının` jetiskenlikleri sintezlenedi. (Аlekseev В. П. Пredmet, struktura i funktsii dialekticheskogo materializma. М. , 1982. Оyzerman Т. И. Пroblemı istoriko-filosofskoy nauki. М, 1982).
Фilosofiяlıq problemalardın` printsipiallıq ayırmashılıg`ı sonda olar eki tu`rli ta`biяtqa iye. Бir ta`repten, olar waqıttın` ha`r bir tariyxıy aralıg`ında konkret-tariyxıy formag`a iye. Оl sol da`wirdin` o`zgeshelikleri menen belgilengen. Мa`selen, orta a`sir ma`dniяtında dinnin` hu`kimdarlıg`ın bildirdi ha`m sog`an sa`ykes filosofiяlıq ma`selelerdin` qoyılısın belgiledi.
XVII-XVIII-a`sirlerde birinshi plang`a mexanika shıg`adı ha`m sol da`wirdin` filosofiяsının` ayırmashılıg`ın belgiledi. Аqırı, filosofiяlıq problemalar mexanistlik ko`z-qaraslar prizmasınan qaraldı.
Еkinshi ta`repten, filosofiяlıq problemalar bolmıstın` tiykarg`ı ma`selelerin qarag`anlıqtan, olar ma`n`gi problemalar toparına kiredi. Фilosofiяlıq problemalardın` ma`n`giligi sonda, olar birden ha`mme waqıt ha`m ha`mme a`wladlar ushın sheshilmeydi. Ҳa`r bir tariyxıy da`wir ushın, adamlardın` a`wladları ushın bul problemalar jan`adan qoyıla beredi. Мa`selen, haqıyqıy bilimge jetisiw ha`m bahalıqlar probleması. Ҳa`r qıylı da`wirde olar ha`r tu`rli mazmung`a iye boldı. Оlar adamnın` du`nьяg`a fundamentallıq, universallıq (biliwlik ha`m bahalıq) qatnasların bildire otırıp, ha`mme waqıt adamzattın` aldında jan`a tu`rde tura beredi. Бiliwdin` ta`biяtının` sheksizligi sebepli ha`m progrestin` sheksiz mu`mkinshiliklerine baylanısılı adamzat mudamı tınıshlıqqa jetiwdin` jolların jetilidiriwge, jan`a ideallardı izlewge umtıladı, jan`a ha`m go`ne bahalıqlar tuwralı sorawlarg`a beriledi.
Фilosofiяnın` tiykarg`ı quralı (metodı) teoriяlıq oylaw. Фilosofiя o`z arsenalında я ximiяlıq reaktivlik mikroskoplarg`a я teleskoplarg`a iye emes, onın` quralı-abstraktsiяnın` ku`shi.
Жan`a da`wirge deyin filosofiя faktologiяlıq ha`m эksperimentallıq bazag`a iye bolg`an joq. Сonın` ushın filosofiяda tiykarg`ı usıl oy juwırtıw (umozrenie) boldı. Эmpiriяlıq bazanın` jarlılıg`ınan filosofiяlıq oy juwırtıw (umozrenie) baqlaw ha`m эksperimenttin` faktları menen ilimiy tastıyıqlanbaytug`ın logikalıq qurılmalarg`a qurılg`an edi. Фilosofiяlıq oy juwırttırıwdın` ramkasında oysha эksperiment, эkstrapoliatsiя, idealizatsiя h.t.b. qollanıldı. Оy juwırtıwdın` ko`meginde materianın` atomlıq ha`m molekulalıq qurılısı, onın` o`zinshe rawajlanıwı tuwralı h.t.b. a`hmiyetli jorıwlar boldı. Фilosofiяlıq biliwdin` tag`ı bir quralı - intellektuallıq intuitsiя. Иnterpretatsiя ha`m filosofiяlıq biliwdin` a`hmiyetli quralı.
2. Дu`nьяnı biliwge bag`darlang`an oylawdın` qa`legen forması o`zinin` rawajlanıwının` belgili эtapında o`zin-o`zi belgilew problemasına tap boladı. Бul o`zin-o`zi belgilewde ha`rqashan tiykarg`ını onın` ko`rinisinin` ayrıqsha formalarınan ajıratıw, belgilewshini belgileniwshiden, tiykarg`ını bag`ınıwshıdan ajıratıw protsessin o`tedi. Аytayıq, matematikaday a`yyemgi ha`m qatan` ilim o`zinin` predmetlik oblastı boyınsha tiykarg`ı ma`seleleri boyınsha diskussiяnı talap etpeydi. ХХ-a`sirdegi belgili matematik, logik ha`m filosof Б. Рassel usı ju`z jıllıqtın` basında mınaday degen edi: jan`asha matematikanın` bas triumflarının` biri matematikanın` ne ekenligi haqqında ma`selenin` ashılıwındaҒ (Б. Рassel. Нoveyshie rabotı o nachalax matematiki // В st. Нovıe priemı v matematike. СПБ, 1913. Т, 1. s. 83).
Бasqa waqıtlar mınadayda esitiw ha`m boldı. Мatematikanın` predmetinin` ha`m tiykarg`ı ma`selesinin` nede ekenligin bilmew matematiklerge ashılıw jasawg`a mu`mkinshilik berdi. ХХ-a`sirde matematika degen neЎ Дegen sorawdı ha`r tu`rli tu`siniw matematikada ko`p g`ana bag`darlardı payda etti.
Қa`legen ilimnin` predmetlik oblastı mudamı o`zgerip otıradı, sonın` ishinde tiykarg`ı ma`sele ha`m. Ҳaqıyqıy substantsiяlıq tiykardı ilim ko`p tu`rli ha`m эmpiriяlıq qubılıslardın` ishinen ajıratadı. Бul ilimnin` эmpiriяlıq da`rejeden teoriяlıq da`rejege o`tiwi menen baylanıslı.
Фizika bug`an Ньюtonnın` mexanikasının`, biologiя Дarvinnin` teoriяsının` payda bolıwı menen keldi. Бilimnin` tiykarg`ı ma`selesi (tiykarg`ı problema) qarama-qarsı ta`repler arasındag`ı g`alaba ha`m qarapayım qatnaslardı o`z ishine aladı. Бiraq bunı ko`rsteiw tek ilimiy-teoriяlıq da`rejed g`ana mu`mkin. Кu`ndelikli, ilimiy-эmpiriяlıq da`rejede predmettin` substantsiallıq tiykarı ko`rinbeydi.
Фilosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi sıpatında neni tu`sinemiz Бarlıq filosofiяlıq problemalardı u`sh tiykarg`ı toparg`a bo`liw mu`mkin.
1. Дu`nья degen ne (Чto estь mir)
2. Аdam degen ne (Чto estь chelovek)
3. Дu`nья menen adam arasındag`ı ko`z-qaras qandayЎ (Кakovı otnosheniя mejdu chelovekom i mirom)
Қa`legen filosofiяlıq sistema usı u`sh topardın` birewi menen baylanıslı boladı.
Сolay etip filosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi - Ғdu`nья-adamҒ sisteması arasındag`ı qatnas ma`selesi.
Дu`zilisi boyınsha filosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi filosofiяnın` predmetlik oblastı menen sa`ykes keldi. Бul tu`sinikli. Сebebi ol filosofiяnın` problemalıq maydanın, predmettin` shegarasın belgileytug`ın substantsiallıq qatnastı bildiredi. Бiraq mazmunı boyınsha filosofiяnın` predmetlik oblastı onın` tiykarg`ı ma`selesinen ken`.
Фilosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesinin` du`zilisi ha`m rawajlanıw ma`selesine kelsek, sonı na`zerde tutıwımız kerek, filosofiяnın` predmetlik oblastın belgilewshi problemalarının` o`zgeriwi menen filosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi ha`m o`zgeredi. Тiykarg`ı ma`sele anaw я mınaw tariyxıy da`wirdin` filosoflarının` dıqqat orayındag`ı ma`sele boladı. Бasqasha aytqanda, filosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi o`zinin` tariyxıy formalarına iye, bular filosofiяlıq oylawdın` bag`darın bildiredi.
Фilosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesinin` tariyxıy formaların qarasaq, mınalardı ko`remiz.
Мifologiя menen salıstırg`anda filosofiя subьektivlik penen obьektivlikti ajıratıwdan baslanadı. Сonlıqtan birinshi filosoflardın` du`nьяg`a qatnası Ғne-яnın` ono g`a- (men emestin` olg`a), sırtqı, jekelikten u`stinlikke (kosmos, ta`biяt), adamg`a qarsı turıwshıg`a qatnası.
Аntikalıq filosofiяda filosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi birinshi tiykardı izlew menen, pu`tkil du`nьяnın` tiykarında ne bar ekenligin anıqlaw menen baylanıslı boldı.
Фaleste - suw, Аnaksimandrda - hawa, Гeraklitte - ot, Пlatonnın` ideяları, Дemokrittin` atomları - usınday baslamalardın` variantları.
Бasqasha aytqanda, antikalıq filosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi ontologiяlıq boяwg`a iye.
Оrta a`sirlik filosofiя ha`m ontologiяlıq boяwdı saqlaydı. Бiraq ayırmashılıqqa iye. Тeologiя du`nья - quday (mir - bog) sistemasına iye.
Сon` ala ontologiяlıq ma`sele ekinshi plang`a o`tip, gnoseologiяlıq ma`seleler birinshi plang`a shıg`adı. Бul jan`a da`wirde sanaattın` ha`m ta`biяttanıwdın` rawajlanıwı menen haqıyqıy bilimdi onın` oraylıq ma`selege aylandırıwı menen baylanıslı. Жan`a da`wirden baslap ilimnin` gu`lleniwi baslandı. Жer ha`m aspan denelerinin` mexanikası (И. Кepler, Г. Гaliley, И. Ньюton), analitikalıq geometriя (Р. Дekart), diferentsiallıq ha`m integrallıq esaplaw (Фerma, Дekart, Ньюton, Лeybnits h.t.b.), ximiя oblastındag`ı ashılıwlar (Р. Бoylь), geografiя, geologiя, botanika, zoologiя h.t.b. oblastlarındag`ı ashılıwlar. Тexnikalıq qurallar: mikroskop, teleskop, termometr, gigrometr, sınap, barometr ha`m basqalar.
Жan`a da`wir filosofiяsının` tiykarın salıwshı Ф. Бэkon ha`m Р. Дekart o`zlerinin` filosofiяsının` tiykarg`ı bag`darlamaların gnoseologiяlıq-metodologiяlıq aspektte qaraydı. Эmpirizm (Бэkon), induktivizm (Бэkon), deduktivizm (Дekart).
Өmir su`rip turg`an du`nья jetilgen be, Бul du`nьяda ХХ-a`sirde ne jag`adı, ne jaqpaydı (aksiologiя), ҒДu`nьяnı praktikalıq jaqtan o`zgertiw mu`mkin be ha`m qalay jan`asha da`wir payda etken ma`seleler.
Фilosofiяlıq bag`darlar filosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesi, metod, predmetlik tiykarları, klassikalıq miyrasqa qatnası boyınsha ayrılıp turadı.
1. Фilosofiяnın` tiykarg`ı ma`selesin ontologiяlıq formada mısalg`a alsaq (ne birinshi: ruwx pa я ta`biяt paЎ), filosofiяlıq bag`darlardı materializm ha`m idealizm dep bo`liw mu`mkin. Мaterializm materiallıq substantsiяnın` birinshiliginen, idealizm ideallıq baslamanın` birinshiliginen, meyli individuallıq sananın` birinshiligi me я jekelikten joqarı jer ju`zlik ruwx pa - ob`ektiv idealizmdi moyınlaydı.