|
Нawayı (1441-1501). Гeratta tuwıldı. Мektepte Нawayı Хorasannın` ha`kimi Хuseyin Бayqara menen birge oqıdı. Бalalıg`ında ol a`debiяt, poэziя oblastında u`lken uqıplılıg`ın ko`rsetti. Өzinin` aldında o`tkenlerdin` poэtikalıq shıg`armaları menen tanıstı. Аttardın` ҒМantik-ut-tayrҒ (Қuslardın` tili) shıg`armasın яdqa bilgen. Хorasannın` ha`kimi Шoxruktın` o`liminen keyin elde ta`rtipsizlik baslandı. Нawayının` semьяsı Иrakka ko`shedi. 1956 jıldan baslap Мeshxedte jasaydı. 1464-jılı shayır Гeratqa qaytıp kelip, Хorasannın` ha`kimi Аbu Сaidqa xızmetke kiredi. 1466 jılı Аbu Сaid onı Сamarqandqa jiberedi. Бul jerde Нawayı ilimler menen a`debiяt penen shug`ıllanadı, qosıqlar jazadı.
1469 jılı Гeratta taxqa Хuseyn Бayqara mindi ha`m Нawayı menen Гeratqa qaytadı. 1472 jılı ol wa`zir bolıp tayınlanadı. Бul lawazımda o`zin ma`mleketlik g`ayratker sıpatında ko`rsetti. Нawayı qurg`ın adam bolıp, o`zinin` baylıqların bolьnitsalar salıwg`a, meshitler, ko`pirler, medreseler, irrrigatsiяlıq qurılıslar salıwg`a jumsadı. Иlim ha`m ma`deniяtı rawajlandırıw ushın ko`p na`rse isledi, shayır, alımlardın` qa`wenderi boldı.
Аlisher Нawayının` miynetleri a`debiяtqa, filosofiяg`a, эtikag`a, lingvistikag`a, эstetikag`a, muzıkag`a, tariyqqa, poэziяg`a ha`m tabiяt tanıw ilimlerine arnalg`an. Оl 30 aslam shıg`arma jazdı. Оlardan og`ada bellileriҮ ҒИskanderdin` diywalıҒ, ҒФarhad ha`m ШiyrinҒ, ҒЛayli ha`m МajnunҒ, ҒСa`ban sayer (jeti planeta)Ғ, ҒХayratgul abror (Дilbardın` albırawı)Ғ, ҒЕki til tuwralı pikirҒ, ҒСu`ygen ju`rekҒ, ҒПalwan Мaxammedtin` o`mir baяnıҒ, ҒПayg`ambarlar ha`m danıshpanlardın` tariyxıҒ, ҒМunshoatҒ (ҒСag`aҒ-ҒИstokҒ) ha`m tag`ı basqa.
Нawayının` ko`z-qarasının` qa`liplesiwinde a`iyemgi grek filosoflarının` filosofiяlıq ha`m gumanistlik ko`z-qaraqasları, IX-XII a`sirdegi Оraylıq Аziя wa`killerinin` milletinen shayırlar Фirdousi, Нizami, Сaadi Шiradi, Хısraw Дexlevi h. b. tabiяt tanıw ha`m filosofiяlıq miyrası u`lken rolь oynadı.
Нawayının` du`nья ko`z-qarası panteizm ha`m sufizm ideяlarına tiykarlang`an. Оl o`zinin` du`nьяnı tu`siniwde ol qudaydın`, ta`biяttın` ha`m adamnın` birliginen kelip shıg`adı. Оyshıl bir na`rsege isenedi, adam jer betinde baxıtqa erisiwi mu`mkin. Бul ushın ol sharshamastan ta`biяt sırların biliwge umıtıladı, onı uyrenip baylıqları menen paydalanıwg`a umıtıladı.
Шayır adamdı ulıg`laydı ha`m onı quday dep sanaydı. Қuday onın` oyınsha Әlemnin`, sonın` ishinde adamnın` dado`retiwshisi ha`m da`regi. Өz gezeginde adam ha`m ta`biяt, quday do`retkeninin` en` jaqsısı.
Гnoseologiя ma`selesinde Нawayı ratsionalizm pozitsiяsında turadı. Оnın` oyınsha, ratsionalıq biliw protsessinin` ta`wiraq jetilgen basqıshı. Сebebi, onın` ko`meginde, arqasında seziwlik berilgenlerdi ulıwmalastırıw, qublıslarda ulıwmalıqtı ha`m tiykarg`ılıqtı anıqlaw boladı. Аqıl-oy bahalı sıy, adamnın` baylıg`ı. Аdam ha`mmesinde aqıl-oydın` arqasında sınap biledi.
Нawayı bilimnin` seziwlik basqıshına ha`m u`lken dıqqat bo`ledi. Аdam predmetlerdin` ha`m qublıslardın` sırtqı ta`replerin ta`biяt ha`m qudaydan berilgen sezim organları qabıllaydı.
Нawayının` pikirinshe, baxıtlı bolıwdı qa`leytug`ın adam jer betindegi o`mirge ha`r ta`repleme qızıg`adı, ta`biяt ku`shlerin o`zine paydalanıwı ha`m bag`ındırıwı kerek, o`zin o`zi jetildiriw menen shug`ıllanadı ha`m miynet etiwi tiyis.
Бelgili, Нawayı sufilik ko`z-qaraslardı izertlewde nakshbandizm o`zinin` gumanistlik ideяların jetikiziwdin` jolı boldı. Сon` siяsiy ko`z qaraslarında Нawayı ma`mlekettin` roline a`hmiyet berdi, eldi basqarıwg`a, ha`kimnin` islerine ha`m ju`ris turıslarına, onın` puxaralarg`a qatnasına h. t. b u`lken dıqqat bo`ldi.
Мa`mlekettin` basında sawatlı ha`kim turıwı tiyis. Оl o`zinin` puxaralarına a`dil qaraydı, o`zlerinin` abadanlıg`ı ushın ta`miyinleydi, eldi gu`llendiriw tuwralı oylaydı.
Гumanizm ha`m ulıwma adamlardın` ideяları urıs ha`m paraxatshılıq problemasına baylanıslı onın` qatnasında ko`rinedi. Өmir boyı shayır urıslarg`a, o`z-ara soqılıg`ıslarg`a, ku`shlewge, arazlasıwlarg`a qarsı shıqtı. Оl ha`kimlerdi a`zzillerge qol ko`teriwge, gu`nasız adamlardı o`ltimrmewge shaqıradı. Фarhad ha`m Шiyrin poэmasının` bas kahramanı Фarhad, Хarsawg`a murajaat qılıp, onın` basıp alıwshılıq urısların qaralaydı.
Шayır o`zinin` miynetinde a`dalat, adamgershilik, kishipeyillilik, aqıllıq, o`z-ara ja`rdem, xalıqlardın` doslıg`ı tuwralı jazadı.
Аzerbayjan, Иran, Аndijan, Оraylıq Аziя a`debiy miyrasın jaqsı uyrenedi. Өz gezeginde onın` do`retiwshiligi ha`m Жaqın ha`m Оrta Шıg`ıstın` ellerinin` poэtikalıq oyının` rawajlanıwına ta`sir etti.
Нawayı adamlar arasındag`ı haqıyqıy doslıqtı jırladı. Нawayının` shıg`ırmalarındag`ı bas kahramanlar ha`r qıylı xalıqlardın` wa`killeri Иskandar (Аleksandr) - grek, Мajnun-arab, Шirin-armiяnka, Шapur-iranlı, Фarxad-qıtaylı h.t.b.
Нawayının` kahramanları ha`r tu`rli ilimlerdi u`yrenedi, ta`biяttın` sırların u`yrenedi. Сırtqı bilimlerdi qollana otırıp, xalıqtın` o`mirin jen`illestiredi, adamlarg`a baxıt a`keledi.
Нauayı bir xalqıtı ekinshisine qarsı qoyıwdı maqullamadı. Өzi de basqalar menen dos boladı.
Бulardın` ha`mmesine qaramastan ma`neuiяtta Нawayı da`wirinin` ruwhı ele ha`m sezilip turatug`ın edi. Әdebiяt, ta`spiriy iskusstvo, arxitektura, h.t.b. iskusstvo tu`rleri rawajlanadı.
XVI a`sirdin` aqırında o`zbek tilinde jazılg`an ko`rkem ha`m tariyxıy shıg`armalar payda boldı. Мa`selen, ҒБaburnamada» Оraylıq Аziя, Иran, Аfg`anstan, Ҳindistan xalıqları tariyxı, turmıs obrazı bul jerlerdin` geografiяsı, haywanatı, o`simlikleri h.t.b. haqqında ko`p mag`lıwmatlar berilgen. Бunnan tısqarı Бaburnamada» turmısı-iskerligi, ka`sip-talabı haqqında, xalıqlardın` tu`rli u`rp-a`detleri ha`m olardın` kelip shıg`ıwı haqqında jazadı. Аyrıqsha, tariyxıy da`rek sıpatında ҒБaburnama» bahasız.
XVI a`sirdin` ekinshi яrımında do`retiwshilik penen shug`ıllang`an shayırlardan Мushfiqiy belgili. Мushfiqiy Аbdullaxan sarayında xızmet qılg`an. Мushfiqiydin` qa`lemine lirikalıq qosıqlardan ibarat u`sh toplam ha`m ko`plegen satiralıq qosıqlar tiyisli. Мushfiqiy Нawayı siяqlı jalatay shayıxlardı, zulım hu`kimdarlardı sın astına aladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
