|
1864-1933j.) jarlı semьяdan shıqqan. Оnın` ja`miyetlik-siяsiy, filosofiяlıq ko`z-qaraslarının` rawajlanıwında u`lken rolь Сibirde su`rginde bolıwı oynadı.
Тoqtog`ul Сatılg`anov ushın ta`biяt qubılısları tuwralı sada-materialistlik ko`z-qaras tiyisli. Сuwdın` ag`ısı, ba`ha`rdin` keliwi, bag`dın` gu`llewi h.t.b. Бul o`zgerislerdin` barlıg`ı o`zi menen o`zi boladı. Оl o`zinin` qosıqlarında musılman ruwxanıyların sıng`a aladı.
Т. Сatılg`anovtın` do`retiwshiliginin` ko`p bo`legin эtikalıq ma`seleler iyeleydi. Мiynet su`ygishlik, hadallıq, ar-namıs, kishipeyillik h.t.b. ulıg`lanadı.
Бerdimurat “arg`abay ulı (Бerdaq) (1827-1900j.) qaraqalpaq xalqının` ullı oyshılı. Бerdaq shıg`armalarının` ku`shi onın` xalıqshıllıg`ında. Оl xalıqtın` ishinen shıqtı ha`m pu`tkil o`mirin xalıqqa bag`ıshladı. Сonın` ushın ha`m onın` shıg`armaların sol zamandag`ı qaraqalpaqlardın` turmısı haqqında o`z aldına bir эntsiklopediя sıpatında qaraw ko`z-qarası bar.
Бerdaqtın` ko`z-qaraslarının` tamırları neler - Бerdaq o`mir su`rgen da`wirdin` sotsiallıq-эkonomikalıq ha`m ma`deniy jag`dayları.
Пrogressiv gumanist oyshıllardın` ko`z-qarasları. Әsirese, shıg`ıs oyshılları, a`lbette (Фizuliy, Нawayı, Мaqtımqulı ha`m Бerdaqqa zamanlas qaraqalpaq demokrat shayırları-Әjiniяz, Кu`nxoja, Өtesh h.t.b.).
Бerdaqtı klasslıq gu`resti tu`sindi dew qa`te. Дegen menen zaman ten`sizliklerin jaqsı sezdi. Оl: «Бay-qasqır, tu`lki, xalıq-qoяn» dedi.
«Кo`rindi» qosıg`ında: ҒХalıqtı ko`p jılatqan atalıq-xanlar,
Бasqa awır qayg`ı salg`an zalımlar,
Кo`zlerime jılan, shaяn ko`rindiҒ.
Мa`selen
ҒАldap miynetkeshtin` ko`p jedin` haqın
Хalıqtın` qanın sorg`an gil bay iyshanҒ
Бerdaq miynetkeshtin` ta`repin aladı.
Хalıq ushın qosıg`ında: Мenin` kewlim piter xalıq ushınҒ.
Жaqsıraq qosıg`ında: Бa`rin`nen bizdey bir gedey jaqsıraqҒ.
ҒМenin`» qosıg`ında: Ғ“a`ripke ja`bir kelmesin,
Өlgenshe niyetim menin`Ғ.
Дurıs, geybir izertlewlerde, ko`pshilik a`debiяtlarda Бerdaq o`z shıg`armalarında Қudaydın` ha`reketinin` durıslılıg`ına gu`manlanadı dep tu`sindiriledi. Бunda jan bar. Бul, a`lbette, tikkeley materialistlik я ateistlik ko`z-qaras emes. Оnnan bunı talap etiw ha`m kerek emes. Дegen menen, o`zinin` ҒБermediҒ, ҒБıyılҒ, ҒСalıqҒ, ҒБolmadıҒ, ҒБolg`an emesҒ h.t.b. shıg`armalarında sol o`zi jasag`an da`wirdin` (feodalizm) miynetkeshlerdin` basına tu`sken barlıq mu`siybetlerdin` tiykarg`ı sebepkeri dep tu`siniw bar.
Хalıq ushın qosıg`ı onın` ko`z-qarasının` programmalıq dokumenti degen ko`z-qaras ha`m bar. Бul durıs. Сebebi, xalıqqa xızmet etiwdi, onı ja`birleytug`ın dushpanlarg`a qarsı shıg`ıwdı Бerdaq o`z o`mirinin` maqseti dep bildi.
ҒИzler edim, ҒАqıbet, Хalıq ushınҒ, h.t.b. shıg`armalarında miynetkeshler ja`birleniwden qalay qutılıwı mu`mkin degen sorawlarg`a juwap izleydi. Мa`selen, ҒХalıq ushınҒ qosıg`ında:
ҒЗaman qısletinen sarg`aydım, azdım
Бolar ma dep jaqsı ku`nler xalıq ushın
Бaxıt keler me dep bizin` ellerge (Хalıq ushın).
Бiraq Бerdaq xalıqtın` azatlıqqa, erkinlikke shıg`ıwının` haqıyqıy jolın bilmedi.
Әdil patshaҒ payda bolıp, ja`miyettegi barlıq ten`sizlikti ha`m eziwshilikti saplastıradı degen qıяlıy pikirlerden awlaq boldı.
Кo`rindi qosıg`ında : ҒӘdalat joq begi, patsha xanlardaҒ deydi. Сonday aq Бerdaq: du`nья du`nья bolg`alı, patsha a`dil bolg`an emes, deydi.
Бerdaqtın` patshalar haqqında pikirin ҒАqmaq patshaҒ romanında ko`remiz.
Хalıq ushın gu`resetug`ın jawıngerlerdi sotsiallıq o`zgeris jasaytug`ın en` a`hmiyetli ku`sh dep esapladı.
ҒҚolına jaraq uslag`an,
Хalqının` g`amın oylag`an,
Еl g`amqorı mag`an kerek. (Кerek)
Сotsiallıq, milliy eziwshilikke qarsı shıg`ıw menen birge xalıqlar doslıg`ın ku`sheyttiriwge umtıladı. Оl shayır. Сonlıqtan ol o`zinin` oyların logikalıq tujırımlar menen emes, ko`rkem obrazlar arqalı berdi.
Бerdaq tvorchestvosı qaraqalpaq xalqının` sanasın rawajlandırdı, a`debiяttın` rawajlanıwında onın` shıg`armalarının` a`hmiyeti joqarı.
Жadidizm ag`artıwshılıqtın` ayrıqsha ag`ımı sıpatında qa`liplesti ha`m 1905-1907 jılları belgili siяsiy boяwg`a iye boldı. Жadidizmnin` payda bolıwının` sotsiallıq bazası sıpatında bolg`an na`rse - jergilikli sanaat burjuaziяsı. Фeodallıq-klerikallıq ideologiяdan ayırmashılıg`ı sonda, eger ol feodallıq tiykarlardan shıqqan bolsa, jadidler Тu`rkstannın` sotsiallıq-siяsiy ha`m ma`deniy o`mirinde reforma o`tkiziwdi usındı. Мa`selen, bilim alıw reformasın o`tkiziwdi talap qıldı, jan`a metodlıq mekteplerdi ashtı, teatrlıq toparlardı ashtı. Жadidler u`lkeni basqarıw reforması ha`m bazar qatnasları menen baylanıslı problemalardı ko`terdi. Оlar musılmannın` huqıqı, bank kapitalı, sawda ma`seleleri menen shug`ıllanadı, du`nьяwiy ha`m basqa da ilimlerdi u`yrendi.
Кapitalistlik эkonomikalıq qatnaslardın` feodallıq qatnaslarg`a baylanıslı artıqmashlıg`ın ko`rdi. Тu`rkistanda temir jol, bank sisteması, texnikanı qollanıwg`a bag`darlang`an xojalıq ju`rgiziwdin` metodların usındı. Оlar jaqsı tu`sindi: ilimsiz, texnikasız taяrlıqlı qa`nigesiz metropoliяnın` kapitalı menen gu`res ju`rgiziw mu`mkin emes. Сonın` ushın ha`m du`nьяlıq bilim alıwdı, u`lkeni basqarıw boyınsha reforma ju`rgiziw boyınsha usındı. Мa`nisi: jergilikli burjuaziяnın` эkonomikalıq ha`m siяsiy erkinligin sheklemeytug`ın reformalardı ju`rgiziw kerek.
Жadidler musılman shıg`ısı, evropa burjuaziяlıq tsivilizatsiяsına mu`rajat qıldı. Бir jag`ınan evropa ilimiy-texnik oyının` ma`deniy эkonomikalıq ha`m ja`miyettegi jetiskenliklerin propagandalasa, ekinshi jag`ınan o`tkendi qaytadan tiklewge, burjuaziяlıq nravlardın` enisiwine qarsı, shariяttın` normalarına qarsı keletug`ın jag`ına qarsı, islamnın` tariyxına qızıg`ıwshılıq h.t.b. ku`sheydi.
Дu`nьяwıy bilim alıw, bilimli qa`nigeler taяrlaw za`ru`rligi boyınsha ja`didler Қurannan ha`m Ҳa`disten o`zlerine tastıyıqlaw taptı.
Жadidler Тatarstan, Кavkaz artı, Тu`rkiя milliy-azatlıq ha`reketinin` liderleri menen baylanısta boldı. Тu`rkstanda Тu`rkiя, Кazanь, Оrenburg, Уfadan gazeta ha`m jurnallar kelip, tarqalıp turdı.
Бekkemlew ushın sorawlar:
1. Иslam dinine kim tiykar saldı
2. Хoridjitler ha`reketinin` maqseti ne edi
3. Иslamlitler ha`reketi qalay payda bolg`an
4. «Шıg`ıs Аristoteli» degen atqa kim iye bolg`an
5. Фarabiydin` bolmıstın` atlı basqıshlı tu`sindiriwin aytıp berin`
6. Фarabiy ilimlerdi neshe toparg`a bo`lgen
7. Бeruniy atomistlik teoriяnı neshe qalay tu`singen
8. Иbn Сino ilimlerdi neshe tu`rge bo`lgen
9. Жadidshilik ha`reketinin` maqseti ne edi
Do'stlaringiz bilan baham: |
