F. K. Kamilova

Litsenzion bitimlar
(franchayzing) — bitimli V M T Vertikalning 
marketing tizimi bir shakli. Franshiza (inglizchadan 
franchise —
ovoz 
berish huquqi) — tuzilgan litsenzion bitim asosida biror firma nomidan 
xizmatlarni sotish huquqi. Franchavzingning boshqa shartnomali tizim- 
lardan asosiy farqi shundaki, u odatda g‘aroyib xizmatlarga, biznesni 
am alga oshirish uslublariga, savdo belgisi, p a te n t yoki mualliflik 
huquqiga asoslanadi. Franshiza tizimlari k o ‘proq zanjir nomini olgan 
ovqatlanish tashkilotlarida (masalan, Me Donalds) yoki joylashtirish 
muassasalarida (masalan, Floliday Inn) tarqalgan. Turizm da bunga 
yorqin misol qilib, nemislarning T U I firmasi to m o nidan tuzilgan Ver- 
tikal marketing tizimi (VMT)ni k o !rsatish mumkin.
Odatda franshiza beruvchi (huquqqa ega b o ‘lgan) va franshiza oluv- 
chi (huquqqa ega b o ‘luvchi) orasidagi bitim quyidagilardan iborat:
• franshiza oluvchining franshiza beruvchining savdo belgisidan 
foydalanishi;
• franshiza oluvchining franshiza beruvchining xizmat ko‘rsatish 
texnologiyalari va standartlaridan foydalanish tizimi va uslublarini, hatto 
buxgalteriya hisoboti yuritishni q o llash ;
• franshiza beruvchi tom onidan ishlab chiqilgan personalni tay- 
yorlash usullaridan foydalanish. U o ‘z ichiga franshiza beruvchining 
korxonasida ish o ‘rganishni ham oladi;
• franshiza oluvchini franshiza beruvchining um umiy reklama va 
marketing tizimiga kiritish.
Franchayzing huquqqa ega b o ‘lgan va huquqqa ega b o ‘luvchining 
samarali faoliyatini t a ’minlaydi. Franshiza oluvchi o ‘z daxlsizligini 
saqlab qolgan holda mavjud tizimga o ‘mashadi. Misol uchun, m eh- 
m onxonalarda um umiy bronlash tizimiga kirish huquqini oladi, shun- 
da unga mijoz yuboriladi, lekin bunda u reklama xarajatlarini o ‘z 
bo'yniga oladi. Yirik xalqaro zanjirlar o ‘zlari markazlashgan ta ’minlovchi 
korxonalar, o ‘quv markazlari, mebel va jihozlarni yasash, t a ’mirlash 
firmalarini tashkil qiladilar. M ashhur m ehm onxona zanjirlarida o ‘z 
tarkibidagi barcha korxonalar uslubining haqqoniyligi va takrorlan- 
masligini t a ’minlovchi xizmat ko‘rsatish standartlari va m a ’lum qoidalar 
shakllangan.
14-jadvalda m ehm onxona zanjirlarining raqamlardagi m a ’lumotlari 
keltirilgan.
Franshiza tizimi m ehm onxona sanoatida xalqaro xarakterga ega.
104

---

Amerikaning «Holiday Inn» va 
« S h e r a t o n »
k o m p an iy a la ri dunyoning 
ellikdan ortiq marnlakatlarida 
o 'z
filiallang^ ega
V M Tning yana bir turi - boshqariladiga^ V M T V ertjka, m arkeling 
tizimi. Agar qatnashuvchilardan birining m ‘W qey i boshqalarnikiga nis­
batan balandroq bo'lsa, bu tizim boshaa n l acjigan V M T deb ataladi. 
Bunda mahsulotning iste molchiga y e tg u n ^ ^ qadar b o 'lgan harakatli 
bosqichlari bir qatnashuvchiga xos vosit^ a^- orqali am alga oshiriladi. 
Bunday, (VM T)ga Vertikal marketing ^lzi r n i misol qilib, «Thomas 
Cook» yoki «American Express» k o m p a n j y a ja rj faoliyatini keltirish 
mumkin.
Sotish kanalini qurishning VM T Vertil^^j rnar]<:e{jng tizimi tam o- 
yilidan boshqa y o ‘li ham mavjud. T u r iz m q a sh unday sotjsh ^ „ а Ц а п
mavjudki, unda ikki yoki undan ortiq f i ^ ^ l a r n i n g m arketing imkoni- 
yatlari birlashtiriladi. Bunday birgalik a ^ j |-|a m k Qr ]jk doiniiy yoki 
vaqtincha amalga oshiriladi. Bu tamoyil bo y jc ^ a qurilgan sotish kanali