F. K. Kamilova

Tez tarqatish —
turistik m ahsulotni xohish va imkoniyatga ega 
b o ‘lgan ixtiyoriy vositachiga sotish huquqini berish.
Eksklyuziv tarqatish —
agentlik bitimlari asosida amalga oshiriladi 
va turagentga m a ’lum ustunliklar beradi. Bu ustunliklar quyidagilardan 
iborat:
• m a’lum hududda turistik mahsulotni sotishga istisnoli huquq berish;
• turistik m ahsulotning pastroq narxlari;
• yuqori pul mukofotlari,
• turistik mahsulotga kafolatlangan kvotalar berish.
Turoperatorga tarqatishning eksklyuziv turidan foydalanish agent-
ga t a ’sir ko‘rsatish imkoniyatini beradi. Bular:
• mahsulotga oxirgi narxni o ‘rnatish imkoniyati;
• mijozlarga xizmat ko‘rsatishda texnologik talablar va standart la r- 
ni o ‘rnatish;
• turistik mahsulotni sotish ustidan nazorat qilish imkoniyati;
• turagentning boshqa turoperator bilan hamkorlikdagi cheklanish
lari.
Bunday yondashish bozorni segmentlar b o'yicha egallash bilan 
tavsiflanadi. Bunday ish davom ida xarajatlar va ushlanib qolishlai 
kamayadi, nazorat qilish va boshqarilish darajasi yuqori bo'ladi.
Turizm da yuqorida ko'rsatilgan tarqatishning ikki turini qo'llasli 
cheklangan. Tarqatishning uchinchi turi, ya ’ni 
selektiv tarqatish
usuli 
ko'p tarqalgan. Chunki unda, bozorni egallash vaqtida solisli kanali 
ustidan nazorat saqlanib qoladi va arzonga tushadi.
107

---

Bu usul mohiyatini quyidagicha ifodalash mumkin: jalb qilinadigan 
vositachilarbittadan ko'p, lekin mahsulotni sotish bilan shug'ullanishga 
tayyor kishilarning umumiy sonidan kam.
Strategiyani shakllantirishning m uhim unsuri — tanlangan vositachi 
bilan ishlashning to 'g 'ri shaklini aniqlash. Ishlash shaklini t o ‘g ‘ri 
aniqlash — sotish kanalini boshqarish imkoniyati, vositachining m o- 
tivlanishi va kanal faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirishdir.
Agent turoperatorning mas’ul vakili hisoblanadi va uning nomidan, 
uning ko'rsatmalari bo'yicha ish olib boradi. Turoperator (prinsipal) 
va turagent hamkorligining uch shakli ajratib ko ‘rsatiladi:
• bildirilgan prinsipal — agent turistik mahsulotni prinsipalning 
ko'rsatmalari b o ‘yicha sotadi. Barcha hujjatlashtirish ishlari agent 
ko'rsatilgan holda prinsipal nom idan to'ldiriladi. Turistik mahsulot 
uchun barcha mas’uliyat prinsipal zimmasiga tushadi, agent mijoz ol- 
dida rasman hech qanday javobgarlikka ega emas;
• bildirilmagan prinsipal — agent turistik m ahsulotni prinsipal 
ko'rsatmalari bo'yicha, lekin o ‘z nomidan sotadi. Turist barcha e ’tirozlarni 
turagentga bildiradi, u o ‘z navbatida shikoyatni prinsipalga yetkazadi;
• agent boshqa hududda turoperatorlik vazifasini olishi va o ‘z t u ­
ristik mahsulotini, prinsipal mahsulotini sotishi mumkin (Bunda prin­
sipal bildirilmasligi mumkin). Misol uchun, agent prinsipalning turistik 
mahsulotini chet davlatlarga yuborish joyiga yetkazib, m ehm onxona 
xizmatlarini ko'rsatib, ko’p bo ‘g ‘inli murakkab to ‘rni turistga taqdim 
etadi. Prinsipalning turistik mahsuloti shu bo'g'inlardan biri bo'ladi. Bu 
holda tur yig‘indisi uchun barcha javobgarlik agent zimmasiga tushadi.