ga yaqini o‘simliklarning nafas olishi uchun sarflanadi, qolgan qismi
geterotrof organnzmlarning oziq manbai hisoblanadi.
O‘simliklarda faqat yashil, fotosintezlovchi tuzima va organlar
bo‘libgina qolmay, balki barglar faoliyati hisobiga yashaydigan va
nafas oladigan bir qator to‘qima va organlar ham bo‘ladi. Shuning
uchun
atmosferadagi
S0
2
balansida
bu
yashil
bo‘lmagan
o‘simliklarning nafas olishini ham hisobga olish kerak. Bu ayniqsa
guruhlarda faqat nafas oluvchi organlar ko‘pchilikni tashkil qilgan
holda juda muhim hisoblanadi. Masalan, mu’tadil zonadagi bargli
daraxtlarning fotosintezlovchi yashil massasi faqat 1-2% ni tashkil
qilgani holda, yog‘ochlangan tanasi deyarli 80%
ga yetadi, ildiz va
poyalari 20% atrofida bo‘ladi. Cho‘l va baland tog‘ o‘simliklarining
yer osti organlari jami fitomassaning 80-90% ni tashkil qiladi, dasht
o‘simliklarida bu miqdor 70-90% ga teng.
O‘simliklar to‘plagan uglerodning ma’lum qismi hayvonlar
tomonidan iste’mol qilinadi. Nobud bo‘layotgan o‘simliklar yer
yuzasida to‘shama hosil qiladi, bu to‘shama nobud bo‘layotgan
hayvonlar bilan birga mikroorganizmlar tomonidan parchalanadi,
ya’ni
minerallashadi.
Bunda
to‘qimalar
uglerodi
karbonat
kislotagacha oksidlanadi va «tuproqning nafas olishi»
orqali
atmosferaga qaytadi. Atmosferadagi karbonat kislotaning hammasi
taxminan 300 yil davomida shu sikl orqali o‘tadi.
Havodagi karbonat angidridning xajmiy xissasi hammasi bo‘lib
0,032% ga yoki 0,57 mg l ga to‘g‘ri keladi. Havoda karbonat
angidrid bunchalik kam bo‘lishiga qaramay, uning miqdori juda oz
bo‘lsa ham o‘zgarganda fotosintezga ta’sir etishi mumkin. Karbonat
angidrid konsentratsiyasining o‘zgarishi bilan unga bevosita bog‘liq
bo‘ladigan fotosintez intensivligi ham o‘zgarishi haqida miqdorida
gapirgan edik. Bundan tashqari, ma’lumki,
fotosintez protsessi sutka
davomida o‘zgarib turadi, shu bilan birga CO
2
ning konsentratsiyasi
ham o‘zgaradi. Quyosh chiqishi bilan o‘rmonda fotosintez
boshlanadi va barglar tomonidan o‘zlashtirilishi hamda organik
birikmalarga aylanishi munosabati bilan karbonat angidridning
konsentratsiyasi keskin pasayib ketadi. Kunning yarmiga borganda
temperatura ortishi bilan nafas olish
kuchayadi va shox-shabbalar
orasidagi karbonat kislota miqdori ancha baravarlashadi. Lekin bu
o‘zgarish uncha katta emas. Kuyosh botishi bilan fotosintez protsessi
to‘xtaydi, nafas olish ustunlik qila boshlaydi va yer yuzasiga yaqin
joyda S0
2
ning konsentratsiyasi 0,4% gacha oshishi mumkin. Bu
o‘sishni «tuproqning nafas olishi» orqali undan S0
2
ning ajralishi
bilan izohlash mumkin. Karbonat angidrit miqdorining sutka
davomida o‘zgarib turishi qalin o‘simlik guruhlarida o‘rtacha
qiymatining 25% atrofida bo‘lishi mumkin va bu o‘zgarish
atmosferaning yuqori qatlamlarigacha tarqalishi kuzatiladi. Konkret
guruhlarda CO
4
ning sutkalik sikli o‘zgarib turishi mumkin.
Karbonat angidridning to‘planish tezligi o‘simliklar tipiga
bog‘liq holda keng doirada o‘zgarib turadi (Bolin, 1972). Nam tropik
o‘rmonlarda yil davomida har 1 m
2
maydonda 1 dan 2
kilogrammgacha karbonat angidrid to‘planadi,
bu taxminan uning
havo ustuni bo‘yicha atmosfera chegarasigacha yetgan har 1 m
2
kesimidagi miqdoriga teng keladi. Arktika tundrasida yoki cho‘llarda
to‘plangan karbonat angidrid yuqorida keltirilgan miqdorning faqat
1% ni tashkil qiladi. Umuman, Yer yuzasida karbonat angidrid
bo‘yicha mahsuldor rayonlar juda kam. Odatda, butun quruqlik sathi
bo‘yicha bir yilda organik birikmalarda 20-30 mlrd t uglerod
to‘planadi. Quruqlikdagi o‘simliklar qancha uglerod o‘zlashtirsa,
okean fitoplanktoni ham taxminan shuncha uglerod iste’mol qiladi.
Dengizda uglerod aylanishi balanslangan, ya’ni ajralib chshqadigan
kislorodni dengiz organizmlari o‘zlashtiradi, ular nobud bo‘lganidan
keyin chirish mahsuli-karbonat angidrid yana eritmaga tushadi.
Okean
bilan atmosfera orasida, ayniqsa to‘lqin va shamol vaqtida
CO
2
almashinishi ro‘y beradi. Hisoblarga qaraganda, atmosferadagi
jami karbonat kislota okeanda 5-10 yil ichida erib ketardi, boshqacha
aytganda, bir yilda okeanda 100 mlrd t gacha atmosfera karbonat
kislotasi eriydi, lekin shu bilan bir vaqtda deyarli shuncha
miqdordagi karbonat kislota okeandan atmosferaga ajratiladi.
Shunday qilib, dunyo okeani karbonat angidrid almashinishida asosiy
bufer hisoblanadi. Havodagi CO
2
sutka davomida o‘zgarishidan
tashqari, yil davomida ham o‘zgarib turishi kuzatiladi.
Bunday
o‘zgarish ayniqsa quruqlik ustunlik qiladigan shimoliy yarimsharda
keskin
bo‘ladi.
Shimoliy
oblastlarda
baxor
kelishn
bilan
rivojlanayotgan o‘simliklar karbonat angidridni tuproqdan kelib
turishiga qaraganda ma’lum darajada ko‘proq o‘zlashtiradi. Bahorda
SO
2
konsentratsiyasining pasayishi stratosferagacha kuzatiladi;
apreldan to sentabrgacha bizning yarimshardagi atmosferada 30-
paralleldan boshlab shimolga tomon butun CO
2
zapasining deyarli
3% yo‘qoladi, bu taxminan 3 mlrd t uglerodni tashkil etadi. Agar bir
vaqtda tuproqda organik moddalarning
parchalanishi hisobiga
karbonat kislota miqdori to‘lib borishi hisobga olinsa, apreldan
sentabrgacha shimoliy yarimsharda atmosferadan 5-6 mlrd t uglerod
o‘zlashtiriladi, bu quruqlikning yillik mahsuldorligining taxminan
1/4 yoki 1/5 qisminn tashkil etadi, deyish mumkin.
O‘rmonlar
Do'stlaringiz bilan baham: 
