Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

 
quruqlikdagi CO
2
 
ning asosiy iste’molchilarigina 
emas, balkiq biologik bog‘langan uglerodning
 
bosh rezervuaridir. 
Butun
 
dunyodagi o‘rmonlarda 400-500
 
mlrd t uglerod zapasi bo‘lib, bu
 
atmosferadagi uglerod zapasining (700
 
mlrd t) taxminan 2/3
 
qismini 

---

tashkil etadi. Yaxlitlab hisoblaganda, daraxtlar o‘rta hisobda 30
 
yil 
yashasa, unga har yili taxminan 15
 
mlrd t karbonat angidrid o‘tadi
 
(Bolin 1972).
Atmosferadagi karbonat kislotaning manbai nimalardan iborat? 
Birinchi navbatda, u yonuvchi moddalar yondirilganda, vulqonlar 
otilganda va ba’zi karbonatli 
TOF
jinslari parchalanganda hosil 
bo‘ladi. Lekin quruqlikdagi o‘simlik guruhlarida tuproqning nafas 
olishi karbonat angidridning asosiy manbai hisoblanadi. Bunda 
tuproqdagi jami tirik organizmlarning doimiy nafas olishi va SO
2
ajratish protsessi tushuniladi. Bu protsess yerga tushayotgan 
o‘simliklar qoldig‘i va nobud bo‘layotgan organizmlardan tarkib 
topgan organik moddalarning doimiy ravishda kamayib borishidan 
iborat bo‘ladi (8-rasm). Ba’zan tuproqdagi CO
2
miqdori 0,5-1,5% 
gacha ko‘payishi, ya’ni atmosferadagi normal miqdoridan 50 marta 
ko‘p bo‘lishi mumkin. Bunga tuproqning kuchsiz kislotali 
yoki kuchsiz ishqoriy reaksiyasida hosil bo‘ladigan organik 
moddalarning 
ko‘plab 
kelib 
parchalanishi, 
suv 
va 
vodorodning yetarli miqdorda kelib turishi, shuningdek, temperatura 
optimal darajada bo‘lishi katta imkoniyat yaratadi. Diffuziya 
protsesslari va yerga yaqin havo qatlamining harakati ham ma’lum 
darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bir xildagi temperatura nam tuproqning 
nafas olishini kuchaytirsa, namlik haddan tashqari oshib ketganda, 
aksincha, susaytiradi. Shuningdek bunda tuproqdagi teshiklarning 
yirik-maydaligi va ularning suv bilan to‘lganligi ham katta 
ahamiyatga ega. Sutka davomida har xil tuproqlar yuzasidan 
karbonat angidrid ajralishini qyyidagi ko‘rsatkichlar (kg/ga hisobida) 
bilan ifodalash mumkin (Gorishina, 1979): 
podzol tuprokda 50-80, 
qora tuproqda 100, bo‘z va o‘rmon qo‘ng‘ir tuproqlarida 80, kashtan 
tuproqda, 40, cho‘l tuproqlarida, 5-10, tog‘ tuproqlarida 5. 
Tuproqning nafas olish intensivligi turli guruhlarda har xil 
bo‘ladi. Agar u tuproqning 1 m
2
yuzasidan bir soatda milligramm 
CO
2
hisobida ifodalansa, har xil o‘simlik guruqlari uchun quyidagi 
qiymatlar kelib chiqadi (Walter, 1960: podzol tuproqli yerlardagi 
k;orak;aragay o‘rmonida-360; shuning o‘zi ohakli yerlarda-431; 
qora-qayin o‘rmonida-407; mayda qiyoqli zax o‘tloqda-551; 
tulkiquyruqli kuruq o‘tloqda-780. O‘rmon havosining yerga yaqin 
qatlamida karbonat angidrid miqdori o‘rtacha darajadan 6 marta ortiq 
(ya’ni 0,032%), o‘g‘itlangan madaniy tuproq ustidagi qatlamda 10 
marta ortiq bo‘lishi mumkin. Ildizlar nafas olishi uchun tuproqning 
butun nafas olishining taxminan 30% to‘g‘ri keladi; yirik hayvonlar 
ham juda kam nafas oladi. CO
2
ning asosiy qismn o‘simliklar 
qoldig‘ining mikroblar ishtirokida parchalanishi protsessida hosil 
bo‘ladi, shunga ko‘ra, tuproqning nafas olishi tuproq organik 

---

moddalarining minerallashish intensivligining asosiy ko‘rsatkichi 
hisoblanadi. 
Ninabargli 
o‘rmonlarda o‘simliklar qoldig‘ining 
minerallashish tezligi uncha yuqori bo‘lmaganligi tufayli tuproqning 
nafas olishi nisbatan sust boradi. Kislotali muhitli botkoqliklarda 
mikroorganizmlar haddan tashqari kamligidan organik moddalarning 
minerallashishi ham juda sust boradi (bu yerda torf hosil bo‘ladi). 
Tuproqning nafas olishidagi mavsumiy o‘zgarishlar ancha katta 
bo‘lib, ular tuproqning namligiga va temperaturasiga bog‘liq bo‘ladi; 
tuproqning nafas olish tigizligi, odatda, yozgi issiq davrga to‘g‘ri 
keladi (9-rasm). 
Tuproq nafas olishining ahamiyati shundan ko‘rinadiki, doim 
to‘lib turmasa CO
2 
ning atmosferadagi zapasi fotosintez uchun 50 yil 
davomida sarf bo‘lib tugar edi. Shunga ko‘ra, yerdagi karbonat 
angidrid 
nisbatan 
uncha 
ko‘p 
miqdorda 
bo‘lmasa 
tuyarokning 
nafas 
olishi 
bilan 
ancha 
intensiv 
to‘ldirilib 
turiladi. O
2
/CO
2
larning pasaygan o‘zaro nisbati tuproqda CO
2
miqdorini to‘ldirib turuvchi oson eruvchan organik moddalar ko‘p 
bo‘lgan qollarda kuzatiladi. Yashash joylarining ekologiyasi uchun 
atmosferadagi karbonat angidrid miqdorining ahamiyati quyidagilar 
bo‘yicha aniqlanadi: 1) o‘rmon o‘simliklari karbonat angidridga 
ancha boy bo‘lgan havo qatlamida joylashgan bo‘ladi, shunga ko‘ra, 
uning konsentratsiyasi bu yerda yorug‘lik yetishmovchiligini ma’lum 
darajagacha kompensatsiyalaydi; 2) yerga yaqin havo qatlamida CO
2 
konsentratsiyasining ortishi tropik o‘rmonlar uchun katta ahamiyatga 
ega; chunki bu yerda o‘t qoplamiga yorug‘lik kam tushadi; masalan, 
Yavada tuproqning 50 sm gacha bo‘lgan havoli qatlamidagi CO
2
ning 
konsentratsiyasi kechasi 0,21-0,26% ni, kunduzi 0,08-0,09% ni 
tashkil etishi kuzatilgan; 3) yorug‘sevar o‘simliklarning yashash 
joyida, ya’ni ochiq joylarda, odatda, karbonat angidridning 
konsentratsiyasi yuqori bo‘lmaydi, chunki bunday joylarda havo 
harakati tufayli u hamma vaqt haydalib turadi.