Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

---

EKOLOGIYANING QISQACHA RIVOJLANISH TARIXI 
 
Tirik organizmlarning atrof-muhitga munosabati qadim zamonlarda 
ham ma’lum bo‘lgan. Chunonchi, o‘simliklarning yashash sharoitiga 
munosabati haqidagi ma’lumotlarni eramizgacha bo‘lgan 372-278-yillarda 
Teofrast va yangi eraning 23-79-yillarida Katta Pliniy keltirib o‘tgan edi. 
Teofrast Aleksandr Makedonskiy bilan birgalikdagi yurishlarida yiqqan 
materiallarini ishlab chiqib, Osiyo, Afrika va Yevropa o‘simliklarini o‘zaro 
taqqosladi, keyin o‘simliklarning shakli va o‘sishi iqlim, tuproq sharoitiga 
hamda o‘stirish usullariga bog‘liqligini qayd qilib o‘tdi. O‘simliklarning 
ekologik klassifikatsiyasini taklif etdi. U keyinchalik, XIII asrda Albert 
Velikiy ekologik masalalarga to‘xtalib, o‘simliklar qishki tinim davrining 
sabablari, ular oziqlanish, tuproq sharoitiga, quyosh issiqligiga bog‘liq xolda 
o‘sishi va ko‘payishi to‘g‘risidagi fikrlarini bayon qildi. Uyg‘onish davrida 
geografiya sohasida erishilgan yutuqlar ham biologiyada katta ahamiyatga 
ega bo‘ldi. Ular tabiiyot fanlarining rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi». 
Keyinroq, XVI-XVIII asrlarda o‘sha davrning ko‘zga ko‘ringan 
botaniklaridan bo‘lgan Chezalnino, Turnefor, Djon Rey, K. Linney va 
boshqalarning ishlarida ekologiyaga doir ko‘plab ma’lumotlarni uchratish 
mumkin. 
XVIII-XIX 
asrlarda 
ulug‘ 
rus 
olimlari-akademiklar 
S.V.Krasheninnikov (1711-1755), I. Gmelin (1709-1755), P. S. Pallas (1741-
1811) ham o‘z ishlarida ko‘plab ekologik ma’lumotlarni keltirganlar. 
Akademik I. I. Lepexin (1740-1802) mo‘’tadil iqlim zonalari, tropik va 
cho‘llar landshafti o‘simliklarini ta’riflagan, shuningdek, o‘simliklarning 
tarqalishi iqlimga bog‘liqligini va baland tog‘ hamda tundra o‘simliklarining 
o‘xshashligini ko‘rsatib o‘tgan. Agronom A. G. Bolotov (1738-1833) mevali 
daraxtlarning urug‘ko‘chatiga ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab chiqdi va 
o‘simliklar hayotida mineral tuzlarning rolini ko‘rsatdi. Shuningdek, u 
o‘simliklarning yashash joyidagi klassifikatsiyasini yaratdi; o‘z ishlarida 
o‘simliklarning o‘zaro munosabati masalalari ustida ham to‘xtalib o‘tdi. 
XIX asrning boshlariga kelib, o‘simliklar geografiyasi fanining 
dunyoga kelishida A. Gumboldtning xizmati katta bo‘ldi (1769-1859). U 
«Idei o geografii rasteniy» (1807) asarida o‘simliklarning tarqalishida 
temperaturaning ahamiyatini ta’kidlab o‘tdi va ekologik harakterdagi bir 
qator botanik-geografik ishlardan foydalandi. O‘simliklar ekologiyasining 
keyingi rivojlanishi Yer yuzasida o‘simliklar koplamini o‘rganishda, 
o‘simlikshunoslikning ilmiy asoslarini ishlab chiqishda va o‘simliklar 
fiziologiyasi ta’siri ostida ro‘y beradigan bir qator o‘zgarishlarni kuzatishda 
asos bo‘ldi. O‘simliklar geografiyasi sohasida ulug‘ fransuz botanigi Ogyust 
Piram Dekandolning ishlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi (1778-1841). U 
o‘zining «Ocherki nachalnoy geografii rasteniy» deb nomlangan kitobida 
«yashash joyi» va «turar joy» tushunchalariga aniqlik kiritdi (1820). 
Shuningdek, u «epirreologiya» (hozirgi tushunchada autekologiya) deb 

---

nomlangan yangi fanga asos soldi. Shundan keyin muhitga o‘simliklarga 
ta’sir etadigan sharoitlar yig‘indisi deb nomlagan bo‘ldi. Uning o‘g‘li Alfons 
Dekandol o‘zning «Geografiya rasteniy» deb nomlangan kitobida 
temperatura, yorug‘lik, namlik, tuproq kabi tashqi muhit faktorlariga 
asoslangan klassifikatsiyani bayon etdi. U ham A. Gumboldt singari 
o‘simliklarning tarqalishi iqlim faktorlari (asosan temperatura) bilangina 
cheklanadi, deb qaragan. Shunday qilib, A. Dekandolni o‘simliklar 
ekologiyasini fan sifatida tanigan asoschilardan biri desa bo‘ladi. 
Darvin evolyutsion ta’limotining g‘alabasi 1859 yildan keyin 
ekologiya tarixida yangi bosqich bo‘ldi. Botanik geografiya asosida vujudga 
kelgan ekologiya mustaqil fanga, ya’ni o‘simliklarning muhit faktorlariga 
moslanishi, adaptatsiyasi haqidagi fanga aylandi. Rossiyada o‘simliklar 
ekologiyasining rivojlanishida rus olimi Ch. Darvinning izdoshi, rus botanik 
geografiyasining asoschisi bo‘lgan A. N. Beketovning (1825-1902) ishlari 
katta rol o‘ynadi. U «Geografiya rasteniy» deb nomlangan asarida (1896) 
tarixiy 
rivojlanishda 
o‘simliklarning tashqi sharoitlar yig‘indisiga 
moslashuvi, ya’ni biologik kompleks haqidagi tushunchani shakllantirdi.
Beketov ekologiya maqsadlarida olib borilgan tadqiqotlarning ahamiyatini 
ta’kidlab o‘tdi va o‘simliklarning ekologik-fiziologik klassifikatsiyasini 
taklif etdi. U iqlim faktoriga, ayniqsa, yorug‘likning forma hosil qiluvchi 
xususiyatiga e’tibor berdi va turlarning ekologik tarqalishi haqidagi masalani 
o‘rtaga tashladi. 
Taxminan 1877 yilda K. Mebius «biotsenoz» terminini taklif etdi. U 
ushbu termin ostida tur va zotlarning ko‘payishi tufayli ular egallab turgan 
territoriyani «jamoa» deb tushundi. Keyinchalik bu haqiqiy ekologik 
tushuncha fanga kiritildi. Skou o‘z ishlarida (1821) issiqlik, namlik va 
yorug‘lik kabi faktorlarni o‘rganib, o‘simliklarni yashash joyiga qarab cho‘l, 
botqoqlik, toshloq o‘simlnklariga bo‘ldi va ana shu klassifikatsiyani taklif 
etdi. 
XIX asrning boshlarida o‘simliklarning tarqalishida iqlim faktorlariga 
(issiqlik, yog‘ingarchilikka) asosiy e’tibor berilgan. Lekin o‘xshash bo‘lgan 
alohida regionlarni o‘rganishda edafik faktor katta ahamiyatga ega bo‘lgan. 
O‘tgan asrning o‘rtalarida o‘simliklar hayotida tuproqning fizik xususiyatimi 
yoki 
ximiyaviy 
xususiyatimi 
ahamiyatga 
ega 
ekanligi 
haqida 
keng_munozara boshlangan. Shunda ekologlar asta-sekin tuproqning 
sho‘rlanishiga, qop qatlamining qalinligi, doimiy muzliklar, tuproq 
aeratsiyasi, tuproq suvi kabi faktorlarga e’tibor bera boshladilar. 
O‘tgan asrning oxiriga kelib, ekologiya soxasida ikkita yunalishi 
yuzaga keldi. 1895 yilda daniyalik olim Ye. Varmingning «Plantesamfund» 
nomli kitobi nashr etildi. Uning bu asari rus tiliga ikki marta-1901 va 1902 
yillarda tarjima qilindi. «O‘simliklarning tashqi muhitga bog‘liq xolda 
tarqalishi» (O‘simliklarning ekologik geografiyasi) deb nomlangan nashri G. 
I. Tanfilevning Rossiya o‘simliklari hakidagi maqolasi bilan bosilib chikdi. 

---

Ye. Varming «geografik yunalish»ni davom ettirib, ekologiya masalalariga 
aniqliklar kiritdi, «ekologik geografiya»ni «flora geografiyasi»dan ajratdi. 
1910 yilda Bryus- selda III xalqaro botanika kongressida ekologiya 
botanikaning mustakil sohasi deb rasmiy ravishda e’lon kilingan bo‘lsa-da, 
Ye. Varming o‘simliklar ekologiyasining otasi hisoblanadi. U, ayniqsa 
o‘simliklarning hayoti birgalikda (guruh-guruh bo‘lib) o‘tadi va ularning o‘zi 
muhitga ta’sir ko‘rsatadi, deb takidlaydi. Ye. Varmingning kitobi 
ekologiyaning rivojlanishi uchun kuchli turtki bo‘ldi. Shundan keyin 
ekologiyada aloxida «morfologik-biologik» yunalish tarkib topdi va u 
keyinchalik hayot formalari xaqidagi ta’limotga qo‘shimcha bo‘ldi. Nemis 
botanigi O. Drudening (1913) «Ekologiya rasteniy» nomli kitobi bu 
yunalishning davomi bo‘ldi. 
Ana shu yillarda ekologiya sohasida yana bir yunalish, ya’ni fiziologik 
protsesslardan kelib chiqqan holda morfologik-anatomik belgilarni 
tushuntirishga urinib ko‘rildi. Masalan, 1898 yilda A.Shimperning 
«Geografiya rasteniy na fiziologicheskoy osnove» degan kitobi nashr etildi. 
Bu asosli axborot ekologiyani eksperimental fanlarga, asosan, o‘simliklar 
fiziologiyasiga yaqinlashtirdi. Ushbu fiziologik yo‘nalish, masalan, 
Klebsning «O proizvolnom izmenenii rastitelnыx form» 1905) va G. 
Lyundegordning «Vliyanie klimata i pochvы na jizn rasteniy» nomli (1925) 
ishlarida o‘z aksini topdi. 
XX asrda ekologik tadqiqot metodlarining yanada takomillashishi 
yangi ekologik faktorlarga, ya’ni yorug‘lik davrining uzunligi, yorug‘lik 
spektrining tarkibi, tuproq eritmasining reaksiyasi, mikroelementlarning 
ta’siri, eruvchan alyuminiy, azot va boshqalarga murojaat etishga imkon 
berdi. Insonning muhitga ta’sirining kuchayishi havoning sanoat chiqindilari, 
radiatsiya nurlari bilan ifloslanishini o‘rganish zaruratini keltirib chiqardi. 
Bu hozirda ham muhim masala bo‘lib qolmoqda. 
O‘sha davrda AQShda ekologiyada aloxida yo‘nalish paydo bo‘ldi, u 
ham bo‘lsa «indikator turlar xaqidagi ta’limot», ya’ni tuproqning (karbonatli, 
yuqumli, gipsli, sho‘rlangan va boshqa tuproqlarning) har xil xossalarini 
«ko‘rsatkich-o‘simliklar» xaqidagi ta’limot keng tarqaldi. Keyinchalik 
(1929) tuproq; tarkibida ma’lum miqdorda bo‘ladigan ximiyaviy elementlar 
indikatori to‘g‘risida gap bordi. Klementsning «Rasteniya-indikatorы» 
(1920), shuningdek, Uiver va Klementsning «Ekologiya rasteniy» deb 
nomlangan asarlari tufayli o‘simliklarning o‘sish sharoitini indikatsiyalashda 
(aniqlashda) tabiiy o‘simliklardan foydalanishga asoslanildi. Shuni qayd 
qilib o‘tish kerakki, amerikalik olimlar ekologiyani juda keng ma’noda talqin 
etganlar va unga fitotsenologiyani ham kiritganlar. Bu ko‘p jihatdan hozirgi 
chet el ekologiyasi uchun ham xosdir.
Rossiyada ekologiya o‘ziga xos yo‘nalishda rivojlanib bordi. 1868 
yilda N. F. Levakovskiy ildizning shakliga tashqi muhitning ta’siri haqida 
dissertatsiya yozdi, shundan so‘ng o‘simliklarning shakli, tuzilishi va 

---

rivojlanishiga muhit turli elementlarining ta’siri haqida bir qancha ishlarni 
nashr qildirdi. U birinchi rus ekologi va tasvirlovchisigina emas, balki 
eksperimental tadqiqotchisi ham edi. K. A. Timiryazevning fiziologiyaga 
doir, asosan, fotosintez ustidagi ishla- ri faqat fiziologiyada emas, balki 
ekologiyada ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 
O‘tgan asrning oxiri va asrimizning boshlarida Rossiyadagi 
tuproqshunoslikka va botanikaga doir tadqiqotlar faqat fitotsenologiyaning 
kelib 
chiqishiga 
emas, 
balki 
P.A.Kostichev, 
A.A.Izmailskiy, 
V.Dokuchaevlarning o‘simliklar bilan tuproqning o‘zaro aloqasi haqidagi 
ekologik g‘oyalarining shakllanishiga ham yordam berdi. Ayniqsa 
V.V.Dokuchaev va xodimlarining ishlari tufayli tarixiy, xozirgi iqlim va 
tuproq sharoitiga bog‘liq holda o‘simliklarning tarqalishi va gruppalarga 
bo‘linishi konuniyatlariga aniqlik kiritildi. 
Akademik B. A. Keller sovet ekologiyasining rivojlanishiga katta 
hissa qo‘shdi. U o‘simliklarni o‘rganishning ekologik metodlarini bayon 
etdi. Bu bilan u geobotanikaga ekologik qatorlar metodini, sistematikaga 
ekologik-geografik metodlarning asoslarini kiritdi. U qurg‘oqchilikka va 
sho‘rga chidamli o‘simliklar ustida olib borgan tadqiqotlarida fiziologik va 
anatomik-morfologik metodlarga tayandi. Keller evolyutsiyaning konkret 
yo‘llarini ekologik tushuntirish muhimligini qunt bilan ko‘rsatdi. U 
ekologiyada alohida yo‘nalish-«dinamik ekologiya»ga asos soldi. Bu 
yunalishga ko‘ra, o‘simliklarning ekologik tiplarini muvozanat holatda emas, 
balki harakatda o‘rganishni taklif qildi. 
Keyinchalik ekologik fiziologiya L.A.Ivanov (yorug‘likning ta’siri), 
N.A.Maksimov 
(qurg‘oqchilikka 
chidamlilik), 
V.I.Lyubimenko, 
A.A.Nichiporovich, O.V.Zalenskiy, V.A.Voznesenskiy (fotosintez eko-
logiyasi), 
I.I.Tumanov 
(sovuqa 
chidamlilik), 
P.A.Genkel 
(sho‘rga 
chidamlilik) ishlarida rivojlantirildi. V.I.Sukachyovning klassik asarlarida 
fitotsenologiya va biogeotsenologiyadagi ekologik yo‘nalish rivojlantirildi, 
bunga avval G.F. Morozovning “Uchenie o lese” nomli asarida va boshqa 
ajoyib ishlarda asos solingan edi. L.G.Ramenskiy va A.P.Shennikov 
ekologiyani, ayniqsa, o‘tloq o‘simliklari ekologiyasini rivojlantirishga katta 
hissa qo‘shdilar. Keyingi yillarda deyarli barcha mamlakatlarda ekologik 
tadqiqotlar avj olib rivojlandi. 
Keyinchalik ekologik fiziologiya L.A.Ivanov (yorug‘likning ta’siri), 
N.A.Maksimov 
(qurg‘oqchilikka 
chidamlilik), 
V.I.Lyubimenko, 
A.A.Nichiporovich, O.V.Zalenskiy, V.A.Voznesenskiy (fotosintez eko-
logiyasi), 
I.I.Tumanov 
(sovuqa 
chidamlilik), 
P.A.Genkel 
(sho‘rga 
chidamlilik) ishlarida rivojlantirildi. V.I.Sukachyovning klassik asarlarida 
fitotsenologiya va biogeotsenologiyadagi ekologik yo‘nalish rivojlantirildi, 
bunga avval G.F. Morozovning “Uchenie o lese” nomli asarida va boshqa 
ajoyib ishlarda asos solingan edi. L.G.Ramenskiy va A.P.Shennikov 
ekologiyani, ayniqsa, o‘tloq o‘simliklari ekologiyasini rivojlantirishga katta 

---

hissa qo‘shdilar. Keyingi yillarda deyarli barcha mamlakatlarda ekologik 
tadqiqotlar avj olib rivojlandi.
60-yillarda 
asosiy 
masalalar 
bo‘yicha 
turli 
maktab
va yunalishlar ekologlarining fikri birlashdi, tushuncha va terminlar 
unifikatsiyasi boshland. 1968 yildan boshlab Xalqaro biologik 
programma va keyingi yillarda yangi Xalqaro “Inson va biosfera” 
progorammasi bunga imkon tug‘dirdi. Oxirgi 20 yillar ichida ish 
masshtablari o‘sdi, murakkab asbob uskunalar bilan ta’minlangan yangi 
ekologiya paydo bo‘ldi. Hozir ham miqdoriy ekologiya (statistika, klassifiya, 
ordinadiya) ekosistema ekologiyasi (unumdorlik oziq zanjiri), bioenergetika, 
modellashtirish, sistematik analiz va autekologiya, fiziologik ekologiya 
genekologiyasi, 
populyatsiya 
ekologiyasi, 
tropik 
ekologiya, 
inson 
ekologiyasi va boshqa ekologiyalar mavjud. Lekinyangi va eski 
ekologiyaning strukturasi asosan o‘xshash, faqat foydalaniladigan metodlari 
farq qiladi.