Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

 
YORUG‘LIK ENERGIYASI VA UNING O‘LCHOV BIRLIKLARI
Yer foydalaniladigan radiatsion energiyaning deyarli hammasini 
(90%ni) atmosferaning yusorigi chegarasida Quyoshdan oladi. Atmosferaga 
yetib kelgan yorug‘lik nurlarining to‘lqin uzunligi 200 dan 4000 nm gacha 
o‘zgarib turadi. Xalqaro birliklar sistemasida (СИ) yorug‘lik nurlarining 
to‘lqin uzunligini mikrometr (mkm) va nanometr (nm) bilan o‘lchash qabul 
qilingan. Bunda: 1 mkm =10
-3
mm=10
-4
sm = 10
-3 
nm; 1 nm =10
-6 
mm = 10
-7
sm =10 angetrem (A) = 10
-10
m ga teng. 
Quyoshdan 
tushadigan 
nur 
energiyasining 
ko‘p 
qismi 
quyosh sistemasidan tashqariga chiqib ketadi. Bu energiyaning faqat ikki 
milliarddan bir qismi, ya’nibizda foydalanilayotgan yorug‘lik energiyasining 
2-10
-9 
qismi 150 mln. km dan ortiq yo‘l bosib, yer atmosferasigacha yetib 
keladi. Bu quyoshdan doimiy ravishda tushib turadigan yorug‘lik energiyasi 
hisoblanadi. Lekin quyosh nurining hammasi bevosita Yer yuzasiga yetib 
kelmaydi. 
Atmosferadan 
50 
km 
chamasi 
balandlikda 
ozon 
qatlami bo‘lib, bu qatlam o‘zi orqali quyoshdan atmosferaga tushayotgan 
295 nm dan kam bo‘lgan uzunlikdagi nurlarni o‘tkazmaydi. Yerning sathiga 
esa qisqa to‘lqinli (<400 nm) ultrabinafsha nurlargina yetib keladi. Ular 
yorug‘lik radiatsiyasining faqat 10% ni tashkil etadi. Yorug‘lik 
radiatsiyasining 45%ga yaqinini 400-750 nmgacha bo‘lgan ko‘zga 
ko‘rinadigan nurlar va yana 45%ga yaqin qismini 750-4000 nm to‘lqinli 
infraqizil nurlar tashkil etadi. To‘lqin uzunligi 4000 nmdan ortiq bo‘lgan 
nurlar uzun to‘lqinli yoki uzoq infraqizil nurlardan iborat. Yer sathidagi 
issiqlik nurlanishi ana shu to‘lqin energiyasi hisobiga ro‘y beradi. 
O‘simliklar bargiga tushadigan quyosh nuri energiyasini ta’sir 
ko‘rsatishi bo‘yicha 4 ta fiziologik zonaga bo‘lish mumkin (Kleshnin, 1954): 

---

1.To‘lqin uzunligi 300-520 nm
bo‘lgan ta’sir zonasi. Bu to‘lqindagi 
nurlar o‘simliklar xlorofilli, karotinoidlar, protoplazma, fermentlar 
tomonidan yutiladi. Lekin uning asosiy qismi xlorofillar tomonidan yutiladi. 
2.To‘lqin uzunligi 520-700 nm
bo‘lgan ta’sir zonasida nurlarning 
yutilishi xususan xlorofillga bog‘liq bo‘ladi. Bu to‘lqindagi nurlar to‘q; 
sariq-qizil nurlar xissasiga to‘g‘ri keladi. Ular fotosintez protsessida 
qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligi K. A. Timiryazev tomonidan 
ko‘rsatib o‘tilgan edi. Bu radiatsiyadagi nurlar o‘simliklarda boradigan 
barcha fiziologik protsesslar fotosintez, rivojlanish, shakllanish va boshqalar 
uchun xal qiluvchi ahamiyatga ega. 
3.To‘lqin uzunligi 700-1050 nm
bo‘lgan zona infraqizil nurlardan, 
ya’ni abiotik radiatsiyadan iborat bo‘lib, ular deyarli hech qanday biologik 
rol o‘ynamaydi. 
4.1050 nm dan yuqori to‘lqindagi
zona uzoq, infraqizil 
radiatsiyadan iborat bo‘lib, issiqlik rejimining kuchli faktori hisoblanadi va 
ular sitoplazma, suv hamda boshqalar orkali yutiladi. 
Quyosh radiatsiyasining barglar orqali yutilish intensivligi to‘q 
sarg‘ish qizil to‘lqinli nurlarda (600-680 nm) eng yuqori darajada, 
ultrabinafsha nurlarda (330-520 nm) maksimum darajada va sariq-yashil 
to‘lqinli nurlarda (550-575 nm) minimum darajada borishi kuzatiladi. 
Infraqizil nurlarning yutilishi barglarning qizishiga sabab bo‘ladi, lekin past 
temperaturada bu to‘lqindagi nurlar qisman xlorofill tomonidan yutiladi va 
bizningcha, ular fotosintez protsessida foydali bo‘lishi mumkin. Har holda 
infrakizil nurlarning yo‘qolishi mahsuldorlikning qisman pasayishiga olib 
kelishi kuzatilgan. Sariq-yashil nurlar o‘simlik barglari tomonidan kam 
yutiladi va fotosintez protsessiga bevosita ta’sir etmaydi, lekin bu xildagi 
nurlar, bizningcha, barglarda kuchli darajada yorug‘likdan qo‘zg‘alish 
manbai sifatida xizmat qilib, yorug‘likdan qo‘zg‘alishni tartibga soladi va 
shu yo‘l bilan fotosintez protseesiga ta’sir ko‘rsatadi. Ultrabinafsha nurlar 
tirik organizmlarga falokatli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 30 sm qalinlikdagi 
suv to‘satdan nurlantirilganda mutlaqo steril holatga keladi. Haqiqatan ham, 
bu to‘lqindagi nurlar o‘simliklar tanasiga uncha chuqur kirmaydi, ular 
ta’sirida, odatda, epidermis nobud bo‘ladi, hujayralarda ichkarida joylashgan 
sitoplazma esa himoyalangan holda saqlanib qoladi. Ultrabinafsha nurlar 
antotsian tomonidan yaxshi yutiladi; shunga ko‘ra, bu pigment ekran kabi 
ta’sir ko‘rsatib, o‘simliklarni himoyalaydi. Ultrabinafsha nurlar xlorofillga 
deyarli ta’sir kilmaydi, lekin zaiflashib qolgan (rangsiz) o‘simliklarda 
ularning ta’siri ostida xlorofill intensiv ravishda hosil bo‘ladi. 
O‘simliklar faqat o‘ziga bevosita to‘g‘ri (tik) tushadigan yorug‘likdan 
emas, balki tarqoq, tushadigan yorug‘likdan ham foydalanadi. To‘g‘ri (tik) 
tushadigan quyosh nurlari ko‘pincha o‘simliklar uchun xavfli bo‘ladi, chunki 
kuchli ta’sir etishi natijasida o‘simliklar sitoplazmasi va xlorofili nobud 
bo‘ladi. Tarqoq holda tushadigan yorug‘lik, odatda, o‘simliklar tomonidan 

---

to‘la o‘zlashtiriladi va tarkibi bo‘yicha ham foydali hisoblanadi. Chunki 
uning 50-60% fotosintez protsessi uchun muhim bo‘lgan sariq qizil 
nurlardan iborat bo‘ladi. To‘g‘ri tushadigan yorug‘likda bu xildagi nurlar 
miqdori 30-35% dan oshmaydi. Nihoyat, kunduzgi yorug‘lik faqat to‘g‘ri va 
tarqoq holda tushadigan quyosh nurlaridan iborat bo‘lmay, unga yana 
osmondan aks etib tushuvchi diffuz yorug‘lik ham qo‘shiladi. Bu xildagi 
yorug‘lik atmosferaning ba’zi turg‘un bo‘lmagan komponentlari bilan o‘zaro 
ta’sir etib, o‘zida osmon rangini aks ettiradi. O‘simliklar xlorofili 
kuyoshning qizil va ko‘k nurlaridan yaxshi foydalanadi, shuning uchun 
yorug‘lik kuchsiz bo‘lganda (masalan, quyosh past tushganda), havo bulut 
bo‘lgan vaqtda undan to‘liq foydalanadi. Quyosh baland turgan vaqtda 
xlorofill yorug‘likdan birmuncha yomon foydalanadi, chunki bunda 
yorug‘likning energetik minimumi spektorning sarg‘ish-yashil qismida 
yotadi.