Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

 
O‘SIMLIKLAR EKOLOGIYASI VA ATROF-MUHITNI 
MUHOFAZA QILISH. 
 
Keyingi yillarda kishilarning atrof-muxitga ta’siri haqida juda 
ko‘plab ishlar nashr etilmoqda. Ayniqsa, kishilar bilan tabiat 
o‘rtasidagi 
munosabatlar, 
ekologik 
muvozanatning 
kishilar 
tomonidan buzilayotganligi va hatto yaqin kelajakda ekologiyada 
juda katta falokat ro‘y berishi extimoli to‘g‘risida juda ko‘plab 
maqolalar yozilmoqda. G‘arbning ko‘pgina olimlari fikriga ko‘ra, 
ekologik krizis bu yer yuzida borgan sari aholi ko‘payib borishi 
oqibati va texnika revolyutsiyasi asrida aholi sanoat faoliyatining 
kuchayishi oqibatidir. Haqiqatda shundaymi? Chindan ham yer 
yuzida aholi soni haddan tashqari jadal sur’atlar bilan o‘sib bor 
bormoqda. «Narodonaselenie mira» kitobi ma’lumotlariga ko‘ra 
(1970), 
1990 yilga borib Yer yuzida aholi soni 5,5 mlrd ga, 2000 

---

yilga borganda 6,5 mlrd ga yetishi kutilmoqda. Lekin aholi sonining 
o‘sishi eng murakkab problemalardan bo‘lib qolmoqda. Shunga 
ko‘ra, Osiyoning aholi eng zich joylashgan rayonlarida tug‘ishni 
cheklash masalasi bo‘yicha tegishli chora-tadbirlar qurilmoqda. 
Lekin hozirgi vaqtda yer yuzida yashovchi aholining hammasining 
ehtiyojini to‘la qondirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. 
Kishilik jamiyati aholi soni o‘sib kelgan butui tarixiy davr 
mobaynida oziq-ovqat maxsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirgan 
va aholining boshqa mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojini so‘zsiz 
qondirib kelgan. Akademik Ye.Fyodorovning aytishiga qaraganda, 
agar planetamizdagi barcha ekin maydonlarida yukori darajada 
rivojlangan 
kapitalistik 
mamlakatlarda 
joriy 
etilgan 
ilg‘or 
agrotexnika tadbirlari qo‘llansa, yer sharida yashayotgan jami 
aholini zarur oziq-ovqat maxsulotlari bilan yetarli miqdorda 
ta’minlash imkoniyati vujudga kelgan bulur edi. Lekin aholini oziq-
ovqat va boshqa mahsulotlar bilan maksimal darajada ta’minlashga 
kapitalistik mamlakatlarda kishilarning o‘zaro sotsial munosabati 
qarshilik ko‘rsatadi. Tabiiy resurslardan ratsioial foydalanishning 
faqat tabiiy tomoni bo‘libgina qolmay, uning sotsial tomoni ham bor. 
Chunki 
ilmiy-texnika 
revolyutsiyasi 
davrida 
juda 
katta 
muvaffatsiyatlarga erishilishining bevosita va uzoq vaqt davom 
etadigan salbiy tomonlari ham bor. Texnika sohasida erishilgan 
yutuqlar tutashgan texnologik protsesslarga yetib boradigan yirik 
takomillashgan inshootlarni bunyod etish imkonini beradi, bu o‘z 
navbatida atrof-muhitning ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaydi, lekin 
buning uchun milliardlarga teng keladigan mablag‘ sarflashga tug‘ri 
keladn. Kapitalistik mamlakatlar qurol-yarog‘ ishlab chiqarishga va 
armiyani saqlashga katta-katta mablag‘ sarflaganlari holda, atrof-
muhitni muhofaza qilish uchun ma’lum darajada mablag‘ sarflashdan 
bosh tortadilar. Shu bilan birga kishilarning sanoat-xo‘jalik faoliyati 
qalami ham juda keng. Eng yirik kapitalistik mamlakatlardan 
hisoblangan Amerika Qo‘shma Shtatlarida bu xol: 1) tabiiy 
resurslarning oxir natijada tugab kolishiga; 2) tabiiy landshaftning 
izdan chiqishiga, ya’ni yuqolib borayotgan tabiiy resurslarni sun’iy 
yo‘l bilan qayta tiklash baxonasida uning kishilarning xo‘jalik 
faoliyati uchun foydasi kam bo‘lgan tabiiy muhit ishdan chiqishiga; 
3) atrof muhit ishlab chiqarish chiqindilari, muhitning buzilayotgan 
mahsulotlari, chang hamda zaharli gazsimon moddalar bilan 
ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda. Hisoblarga qaraganda, Amerika 
Qo‘shma Shtatlarining o‘zida har xil yonilg‘i yonganda, axlat, turli 
korxonalar chiqindilarni yoqib yuborishidan, o‘rmonlarda ro‘y 
beradigan yong‘indan va boshqa manbalardai har yili atmosferaga 
4,5-5 mld t ga yaqin gaz ajralib chiqadi, shulardan 200 mln t dan 

---

ko‘prog‘ini zaharli gazlar tashkil qiladi. Ayniqsa AQShning sanoat 
markazlaridagi zavoda zaharli gazlar konsentratsiyasi normadagidan 
ancha 
yuqori 
bo‘lmoqda. 
Sog‘liqni 
saqlash 
ministrligi 
ma’lumotlariga ko‘ra, havodagi zaharli gazlar konsentratsiyasining 
ortib ketishi ko‘plab o‘pka kasalliklari (ayniqsa o‘pka raki) ning 
yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. 
Amerika Ko‘shma Shtatlarida suv manbalari ham xuddi 
atmosfera kabi kuchli darajada ifloslangan. Faqatgina sanoat 
korxonalaridan oqib chiqib suv havzalariga tushadigan tozalanmagan 
suv miqdori yiliga 50 km
3
ni tashkil etadi (G.M.Ignatev, 1971, 
1974). Lekin AQSh xukumati atrof-muhitni muhofaza qilish 
to‘g‘risida bir qator choralarni ko‘rmoqda, ammo belgilangan 
qonunga ko‘p korxonalar amal qilmaydi yoki chala amal qiladi. 
Ishlab chiqarishni kapitalistik usulda plansiz yuritish o‘simliklar va 
hayvonot olamiga va Yer yuzasining tabiiy landshaftiga katta zarar 
yetkazmoqda. 
Atrof-muhitni muhofaza qilishga amal kilinma- yotganligi 
to‘g‘risida qator misollar keltirish mumkin. Shulardan ayrimlarini 
keltirib 
o‘tamiz. Masalan, tuproq eroziyasi va tuproqning 
sho‘rlanishi sug‘orishni to‘g‘ri amalga oshirmaslik oqibatidir. 
Buning natijasida juda katta ekin maydonlarining unumdorligi 
pasayib, yerlar qishloq xo‘jalik oborotidan chiqib qoladi, dasht-
biyobonga aylanadi. Shuningdek, o‘rmonlarni plansiz ravishda turli 
maqsadlar uchun kesib yuborish ham shunga o‘xshash ko‘ngilsiz 
oqibatlarga olib keladi. Masalan, Afrika mamlakatlarida ham tabiiy 
o‘rmonlar maydoni surunkasiga kamayib ketdi. Chunonchi, 
Tanzaniyada juda katta maydonni egallagan o‘rmonlar kofe 
plantatsiyasi barpo etish maqsadida yo‘q qilib yuborildi. Buning 
oqibatida Kilimanjaro tog‘lari yonbag‘ridagi o‘rmonlar ishdan 
chiqib, tuproqning yuvilib ketishiga sabab bo‘ldi. Bundan 300 yil 
ilgari AQShning shimoliy rayonlari yoppasi o‘rmonlar bilan 
qoplangan bo‘lib, maydoni 2 mln km
2
ni tashkil qilardi. Keyingi 
yillarda ana shu territoriyaga ko‘chib o‘tgan aholi mavjud 
o‘rmonlarni butunlay yo‘q qildi. Bundan tashqari, o‘rmonlar 
oralig‘idagi tekisliklar ham yaylovlarga aylanib qoldi. Tabiiy o‘tlar 
chorva mollariga pala-partish o‘tlatilishi va yerlar yoppasiga haydab 
yuborilishi, suv va shamol eroziyasi tufayli tuproq ishdan chiqib 
qolishiga sabab bo‘lmoqda. Keyingi o‘n yillikda Amerika qit’asidagi 
yirik o‘rmon massivlaridagi daraxtlar ko‘plab kesib yuborildi. Bu 
ayniqsa Amazonka havzasida ko‘proq ro‘y berdi. Yer yuzasining 
boshqa joylarida ham shunday xodisalar ro‘y bermoqda. 
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyada kapitalizm avj 
olib rivojlangan davrda juda katta territoriyani ishg‘ol qilgan 

---

o‘rmonlar, ayniqsa mamlakatning janubiy va janubi-sharqiy 
rayonlarida joylashgan ko‘plab o‘rmonlar kesib yo‘qotildi. Buning 
natijasida suv havzalari yo‘kolib, tuproq va havoning qurishi 
kuchaydi. Buni quyidagi ma’lumotlardan ku- rish mumkin. 
A.N.Minx (1900) Volgogradning shimolida shahardan 30 km 
masofada joylashgan Pichuga qishlog‘iga aholi kuchib kela 
boshlaganligi haqidagi V.Shitov ma’lumotlarini keltiradi. O‘sha 
vaqtlarda, Minxning aytishiga qaraganda, Pichuga daryosi sohili 
bo‘ylab o‘rmonlar shunchalik qalin bo‘lganki, aholi kuchib kelishi 
vaqtida daraxtlarni kesmasdan o‘tib bo‘lmagan. Dashtlardagi o‘tlar 
shunchalik baland bo‘lib o‘sganligi tufayli yaylovga o‘tlash uchun 
borayotgan uy hayvonlarini kuzatish qiyin bo‘lgan. Dashtlar va 
o‘rmonlarda saygalar, bo‘rsiq va boshqa hayvonlar, shuningdek, 
ko‘plab har xil qushlar yashagan. A.N.Minx 1839 yildan 1894 
yilgacha, ya’ni 55 yil davomida sobiq Saritsin uezdida bo‘lgan 
o‘rmonlar 8 baravar kamayganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni 
keltiradi. Ya.I.Veynberg (1878) bundan 50-70 yil ilgari Saritsinga 
qadar Don va Volga daryolari oralig‘ida dub daraxtlaridan iborat 
juda katta o‘rmonlar bo‘lganligini yozadi. Ana shu o‘rmonlardagi 
dub daraxtlari shunchalik baxaybat bo‘lganki, kesilganda dolgan 
to‘nkasida katta yoshdagi kishi butun buy baravar yotishi mumkin. 
Ana shu o‘rmonlarning hammasi, ya’ni Don bilan Volga oralig‘ida 
joylashgan bo‘lib, yuqori qismi Saratov va Voronej gubernyalari 
o‘rmonlariga ulanib ketgan edi. Ayni vaqtda bu o‘rmonlar 
yo‘qotilgan, shu sababli daryolar suvi ham keskin kamayib ketgan va 
ayrim daryolar qurib qolgan. 
Aholi sonining ortib borishi bilan bir vaqtda o‘rmonlar bilan 
band bo‘lgan yerlarni o‘zlashtirish hisobiga ekin maydonlari 
kengayib borgan. Birgina Amerika Qo‘shma Shtatlarida tarixiy davr 
mobaynida o‘rmonlar maydoni 364 dan 16 mln gektargacha 
qisqargan, keyingi 300 yil mobaynida esa Yer yuzi bo‘yicha o‘rmon-
lar maydoni 3 baravarga kamaygan (L.I.Kurakov,. Ye.V.Milonova, 
1974). Hamma joyda o‘rmonlarning bu xilda yoppiasiga yo‘qotilishi 
o‘z navbatida iqlimga va Yer yuzasi landshaftiga ta’sir qilmay 
qolmaydi, albatta. F.Engelsning ta’kidlashicha, uzoq yillar davomida 
Mesopotamiya, Gretsiya, Kichik Osiyoda va boshqa joylarda 
haydaladigan ekin maydonlarini kengaytirish maqsadida ko‘plab 
o‘rmon daraxtlarini kundakov qilib yo‘qotish katta maydonlar cho‘l-
biyobonga aylanib kolishiga sabab bo‘lgan. 
Atrof-muxitning namligiga faqat o‘rmonlar emas, balki ko‘kat 
o‘simliklar ham katta ta’sir ko‘rsatadi. F.V.Venti ma’lumotiga ko‘ra 
(1962), yer yuzining o‘simliklar qoplami yil davomida atmosferaga 
175 mln t efir moylari ajratadi, radiatsiya ta’sirida ular oksidlanadi 

---

va parchalanadi, shu tufayli bituminoz moddalarni hosil qiladi. Efir 
moylarining oksidlanishi va parchalanishi protsessida yiliga 7,3-10
10
J atrofida energiya ajraladi. Bu energiya yer sathiga nisbatan doimiy 
ravishda atmosferada musbat zaryad hosil etib turadi. Bu zaryad yil 
davomida bir necha bor ro‘y beradigan momaqaldiroq vaqtida 
yo‘qotiladigan zaryadlar yig‘indisi (6,3-10
10
)ga teng bo‘ladi. 
Sovet hukumati barpo etilgan dastlabki kunlardan e’tiboran 
atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish masalalariga katta e’tibor berib kelinadi. Jumladan, 
V.I.Lenin atrof-muhitni muhofaza qilish borasida juda ko‘p ta’kidlab 
o‘tgan edi. Lenin hayot davrida bu borada 234 ta dekret va buyruqlar 
chiqarilgan bo‘lib, shulardan 94 tasiga V.I.Leninning o‘zi imzo 
chekkan (N.A.Gladkoe va boshqalar, 1975). 
O‘simliklar ekologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish 
masalasiga ayniqsa KPSS nnng XXVII s’ezdida katta ahamiyat 
berildi. Jumladan, «SSSRni iqtisodiy va sotsial rvojlantirishning 
1986-1990 
yillarga 
hamda 
2000 
yilgacha 
bo‘lgan 
davrga 
mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari» da atrof-muhitni muhofaza 
qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalasiga alohida 
bo‘lim 
ajratilgan 
bo‘lib, 
unda 
«Tabiatni muhofaza qilish 
tadbirlarining samaradorligi oshirilsin. Kam chiqitli va chiqitsiz 
texnologik jarayonlar keng joriy etilsin. Tabiiy resurslar, xomashyo 
va materiallardan to‘la va kompleks foydalanishni ta’minlaydigan, 
atrof-muhitga zararli ta’sir ko‘rsatishga bardam beradigan yoki uni 
jiddiy 
ravishda 
kamaytiradigan 
kombinatsiyalashgan 
ishlab 
chiqarishlar rivojlantirilsin» deyilgan. Ko‘rinib turibdiki, tabiatni 
muhofaza qilish va uning boyliklaridan oqilona foydalanish butun 
g‘oyaviy-tarbiyaviy ishimizda muhim o‘rin egallashi kerak. 
KPSS 
Markaziy 
Komitetining 
XXVII 
s’ezdiga siyosiy 
dokladida ham tabiat muhofazasiga alohida ahamiyat berilgan. 
Chunonchi unda: «Oldimizda tabiatni muhofaza qilish va uning 
resurslaridan oqilona foydalanish vazifasi keskin bo‘lib turibdi. 
Ishlab chiqarishni planli asosda tashkil etadigan va insonparvarlik 
dunyoqarashiga ega bo‘lgan sotsializm jamiyati bilan tabiat 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga uyg‘unlik baxsh etishga qodirdir. 
Bizda hozirdayoq bu borada tadbirlar sistemasi amalga oshirilmoqda, 
ancha-muncha mablag‘ sarflanmoqda. Amaliy natijalarni ham qo‘lga 
kiritdik. Shunday bo‘lishiga qaramay, bir qancha regionlarda tabiiy 
muhitning ahvoli tashvish tug‘dirmoqda. Jamoatchilik, yozuvchilar 
yerni, yer osti boyliklarini, kullar va daryolarni, o‘simlik va 
hayvonot 
olamini 
asrab-avaylash 
masalasini 
keskin 
qilib 
qo‘ymoqdalar. 

---

Tabiatni muxofaza qilish ishida fan-texnika yutug‘laridan yo‘l 
qo‘yib bo‘lmas darajada sust foydalanilmoqda. Yangi korxonalarni 
qurish va ishlab turganlarini rekonstruksiya qilish loyihalariga hali 
ham eskirib qolgan yechimlar asos qilib olinmoqda, chiqitsiz va kam 
chiqindili texnologiya jarayonlari sust joriy etilmoqda. Foydali 
qazilmalarni qayta ishlashda ularning aksariyati chiqitga chiqib, 
atrof-muhitni ifloslantirmoqda. Bu borada iqtisodiy, xyquqiy, 
tarbiyaviy harakterdagi yanada qat’iyroq chora-tadbirlarni ko‘rmoq 
zarur. Biz hozirgi davrda yashayotgan kishilar tabiat uchun avlodlar 
oldida, tarix oldida javobgarmiz» deyilgan. Shunga ko‘ra, KPSSning 
XXVII s’ezdi qarorlari kelajakda ekologiyani rivojlantirishda juda 
katta ahamiyat kasb etadi. 

---

Adabiyotlar ro‘yxati 
1.
A l e x i n V. V. Geografiya rasteniy. M., 1944. 
2.
A x u n o v X. M. Rol cheloveka v dinamike rastitelnogo pokrova 
predgoriy Uzbekistana. Sb. Voprosы ekologii rasteniy i fitotsenologii. 
Izd-vo TashGU, 1984. 
3.
V a l t e r G. Rastitelnost zemnogo shara. Ekologo-fiziolo- gicheskaya 
harakteristika, t. 1, 2, 3. M., Progress, 1968, 1974, 1975. 
4.
V o z n e s e n s k i y V. L. Fotosintez po‘stыnnыx rasteniy (Yugo- 
Vostochnыe Karakumы). L., Nauka, 1977. 
5.
V ы s o t s k i y G. N. Yergenya. Kulturno-fitologicheskiy ocherk. Tr. 
po prikl, bot., 1915, t. 8, № 10-11. 
6.
G ye n k ye l P. A. Fiziologiya adaptatsii rasteniy k zasoleniyu, 
V kn., Problemы botaniki, vыp. 1. M., Izd-vo AN SSSR, 1950. 
7.
G o r ы sh i n a T. K- Ekologiya rasteniy. M., Vыsshaya shkola. 1979. 
8.
G u d e r i a n R. Zagryaznenie vozdushnoy sredы. M., Mir, 1979. 
9.
D e l v i c h K. Krugovorot azota. V kn., Biosfera, M. Mir 1972. 
10.
D y u v i n o P . , T a n g M. Biosfera i mesto v ney cheloveka. M., 
Progress, 1968. 
11.
K a s h k a r o v D. N. Osnovы ekologii jivotnыx. L., Uchpedgiz, 
12.
K e l l e r B. A. Dinamicheskaya ekologiya. Sov. botanika, 1935, № 5. 
13.
K u l t i a s o v M. V. Materialы po izucheniyu ispareniya i kornevoy 
sistemы soobщestva vesennix efemerov. Byul. Sred- neaz. gos. un-ta, 
1925, № 10. 
14.
L a r x e r V. Ekologiya rasteniy. M., Mir, 1978. 
15.
M a k s i m o v N. A. Fiziologicheskie osnovы zasuxoustoychivosti 
rasteniy. L., 1926. 
16.
N e c h a e v a N . T . , V a s i l e v s k a y a V . K . , A n t o n o v a K. 
G. Jiznennыe formы rasteniy Karakumov. M., Nauka, 1973. 
17.
N i k i t i n S. A, Drevesnaya rastitelnost po‘stin SSSR. M. Nauka, 
1966. 
18.
P e t e r b u r g s k i y A. V. Krugovoroti balans pitatelnix veshestv v 
zemledelii. M., Nauka, 1979. 
19.
R a b o t n o v T. A. Aktualnыe voprosы ekologii rasteniy. Itogi nauki 
texniki. Botanika, t. 3. M., Izd-vo VINITI, 1979. 
20.
S e r e b r y a k o v I. G. Jiznennыe formы vыsshix rasteniy i ix 
izuchenie. V. kn„ Polevaya geobotanika, № 3. M., L„ 1964. 
21.
X a m i d o v A. O‘simliklar geografiyasi, T., «O‘qituvchi», 1984. 
22.
S h e n n i k o v A. P. Ekologiya rasteniy. M., Sov. nauka, 1950. 

---

23.
Shennikov A. P. Vvedenie v geobotaniku. L., Izd-vo Le- ningr. 
universiteta, 1964 
24.
B a n n i s t e r P. Introduktion to phusiological plant ecology. L., 
25.
B r a u n - V 1 a n g u e t J. Pflanzensoziologie. CrundzQue der 
Vegeta- tionskunde Wien; New-Vork, 1964. 
26.
Ell e n b e r g H. Physiologisches und okologisches Verhalten der- 
selben Pflanzenarten.-Ber. Dtsch. Bot. Ges., 1953, Bd 65. 
27.
H a e c k e l E. Entwicklungsgang und Aufgaben der Zoologie.-Ge- 
naische Z., 1869, Bd 5. 
28.
S t o k e r O. Die Abhangigkeit der Transpiration von den umvelt- 
fastoren. Berlin, 1956. 
29.
Tu r n e r T. W. Studies in the mechanism of physiological effects of 
certain minonal salts in altering the ratio of top growth to root growth 
in seed plants.-Amer, G. Bot., 1922, vol. 9. N 8. 
30.
W ajl t e r H. Die Hudratur der Pflanze und ihre physiologisch-oko- 
logische Bedeutung (Untersuchungen iiber die Osmotischen Wert). 
Jena, 1931. 
31.
W a l t e r H. Grundlagen der Palanrenverbreitu ng. I. T. Standort- 
slehre (analitisch-okdigische Gajbatanik). Stuttgart, 1960