Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

 
BIOTIK FAKTORLAR 
O‘simliklar tabiiy sharoitda kamdan-kam hollarda tevarak-atrofdan 
himoyalangan tur sifatida o‘sadi va faqat abiogen faktorlar kompleksi 
ta’sirini sezadi. Odatda, o‘simliklar guruh hosil qilib, boshqa komponentlar 
bilan birga, ya’ni hayvonlar, mikroorganizmlar, tuproq va boshqalar bilan u 
yoki bu darajadagi murakkab ekosistema tarkibiga kiradi. O‘simliklar 
hayvonlar, mikroorganizmlariing o‘zaro ta’siri alohida gruppani tashkil 
etuvchi biotik faktorlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha aytganda, biotik 
faktor deganda, barcha tirik organizmlarning yashash protsessida o‘zaro va 
bir-biriga nisbatan ma’lum darajada munosabatda bo‘lishi hamda ta’sir 
ko‘rsatishi tushuniladi. Shuni ham aytish kerakki, yer yuzidagi barcha 
o‘simlik va hayvonlar turining hamda mikroorganizmlarning hayot faoliyati 

---

bir-biriga bog‘liq holda kechadi. Shunga ko‘ra, tabiatda bironta o‘simlik 
yoki hayvon, yoki bo‘lmasa mikroorganizm turi yakka holda yashashi, bir-
biriga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatmasdan hayot kechirishi mumkin 
emas. 
Qisqasi, o‘simliklar qoplamini tashkil etadigan barcha o‘simliklar 
gruppani, tuproqdagi, suvli muhitdagi mikroorganizmlar, shuningdek, 
hayvonlar guruhi doim o‘zaro ta’sir etib hayot kechiradi. 
Biotik faktorlar quyidagi gruppalarga bo‘lib o‘rganiladi: 
a) 
o‘simliklarning o‘simliklarga ta’siri; 
b) 
hayvonlarning o‘simliklarga ta’siri; 
v) 
mikroorganizmlariing o‘simliklarga ta’siri; 
g) 
yuqoridagi uch gruppa organizmlarning o‘zaro ta’siri. 
 
O‘SIMLIKLARNING O‘SIMLIKLARGA TA’SIRI 
Guruhdagi o‘simliklar doimo boshqa o‘simliklar ta’sirida bo‘ladi. 
Fitotsenozda o‘simliklarning bir-biriga ta’sirini o‘rganishda tuban 
o‘simliklarni ham kuzda tutish kerak bo‘ladi. Mikroorganizmlar yuksak 
o‘simliklarga ham ta’sir ko‘rsatadi, bir tur yuksak o‘simlikning boshqasiga 
ta’sir ko‘rsatishi ham tez-tez uchrab turadi. Shunday qilib, o‘simliklarning 
o‘simliklarga ko‘rsatadigan ta’siri juda xilma-xil bo‘ladi. Ularning bevosita 
va bilvosita ko‘rsatadigan ta’siri farq qilinadi. 
O‘simliklarning o‘simliklarga bevosita ko‘rsatadigan ta’siriga 
quyidagilar kiradi: parazitizm, simbioz holat, bir o‘simlikning boshqasiga 
mexanik ta’siri, bir o‘simlik boshqasini siqib chiqarishi, lianlar va epifitlar. 
Parazitizm ta’sir ko‘rsatish deganda, shuni tushunish kerakki, bunda 
bir o‘simlik (parazit) boshqa o‘simlik tanasi hisobiga yashaydi. Ko‘pgina 
tuban o‘simliklar yuksak o‘simliklarda parazitlik qilgai holda hayot 
kechiradi, ayniqsa ular orasida zamburug‘ va bakteriyalar ko‘pchilikni 
tashkil qiladi. Bu xildagi o‘simliklar xo‘jayin o‘simlikka zaharlaydigan 
darajada ta’sir qiladi, asta-sekin uni nimjon qilib qo‘yadi, ko‘pincha esa 
nobud qiladi. Ular boshoqdosh va o‘t o‘simliklarnigina emas, balki daraxt 
hamda butalarni ham nobud qiladi. 
Yuksak o‘simliklar orasida Cuscuta turlari ancha xavfli parazitlardan 
hisoblanadi. Cuscuta trifolii-sebargada, Cuscuta arvensis-beda, soya, 
no‘xatda va boshqa o‘simliklarda parazitlik qiladi. Zarpechak, ya’ni boshqa 
o‘simliklarga chirmashib o‘sadigan begona o‘t urug‘i o‘simliklar nihollari 
yetarli kuchga kirgan davrda una boshlaydi. Jumladan, zarpechak 
nihollarining uchi xo‘jayin-o‘simlikni topib, uning atrofiga o‘ralib va 
surg‘ichlari bilan o‘simlikka tirmashib oladi. Bu so‘rg‘ichlar shakli 
o‘zgargan to‘yintiruvchi ildizlardir. Zarpechak xo‘jayin-o‘simlikka 
yaxshiroq yopishgan holda tuproq bilan aloqasini yo‘qotadi va to‘la 
parazitga aylanadi. Yashil barglarini yo‘qotgan va xo‘jayin-o‘simlik hisobiga 

---

oziqlanadigan o‘simliklar to‘la parazitlar deb ataladi. To‘la parazitlarga 
shumriya (Orobanche) avlodining turlari ham kiradi, ular ildiz parazitlari 
hisoblanadi, chunki shumriya urug‘i xo‘jayin-o‘simlik ildizlariga bevosita 
tekkandagina una boshlaydi. Ular shuvoq ildizlariga yopishib yashaydi. 
Havorang shumriya (Orobanche ramosa), qum shumriyasi (Orobanche 
arenaria) shular jumlasidandir. Tamakida, pomidorda va boshqa 
o‘simliklarda shoxli shumriya (Orobanche ramosa), dastarbosh ildizida tukli 
qizil shumgiya (Orobanche purpurea) parazitlik qiladi. 
Bundan tashqari, chala parazitlar ham bo‘ladi. Bular xlorofillga ega 
bo‘lib, o‘zi uglevodlar hosil qiladi, lekin xo‘jayin-o‘simlik hisobiga suv va 
unda erigan tuzlarni oladi. Chala parazitlarning tipik vakili doim yashil, 
xlorofillga boy bo‘lgan o‘simliklardan oq omela (Viscum album) dir. U 
oqqarag‘ayda, olmada, jo‘kada va terakda parazitlik qiladi. 
Simbioz bu o‘simliklarning birgalikda yashashidir, masalan, 
lishaynik-suv o‘tlari va zamburug‘lariing birga yashashi. Zamburug‘lar bilan 
chirmashgan suv o‘tlari, ulardan suv va unda erigan mineral tuzlarni oladi, 
bularni zamburug‘lar tuproqdan o‘zlashtiradi. Zamburug‘, o‘z navbatida, suv 
o‘tlaridan ba’zi oziq moddalarni, asosan uglevodlarni oladi. Masalan, 
mikoriza zamburug‘ining yuksak o‘simliklar ildizida yashashi ham 
simbiozga misoldir. Mikoriza ko‘p daraxt va o‘t o‘simliklarda topilgan. Ichki 
(endotrof) va tashqi (ekzotrof) mikoriza farq qilinadi. Endotrof mikorizada 
zamburug‘lar ildizniig ichida bo‘ladi, ekzotrof mikorizada esa o‘simlik 
ildizlarining uchini g‘ilof kabi o‘rab olgan bo‘ladi. Endotrof mikoriza tufayli 
ko‘pchilik o‘simliklar, masalan, orxideya, archagul, boshokdosh o‘simliklar 
nitrat tuzlari kamchil tuproqlarda o‘sishi mumkin. Bundan tashqari, 
rizosferadagi zamburug‘li o‘simliklar azotli birikmalarning ba’zi tuzlaridan 
foydalanadi. Ekzotrof mikorizada zamburug‘ giflari bilan faqat ildizni o‘rab 
olmay, balki ulardan ba’zilari ildiz hujayralari ichiga qisman kirib, ulardagi 
uglevodlarni o‘zlashtiradi. Zamburug‘ning tashqi giflari ildizdan ajralgan 
moddalar bilan oziqlanadi. Zamburug‘ning alohida giflari tuproqqa kirib, 
undagi suv va unda erigan oziq moddalarni o‘zlashtiradi, bu esa o‘simlikning 
o‘sishi va rivojlanishiga imkon beradi. 
Lianalar boshqa o‘simliklardan tayanch sifatida foydalanib o‘sadigan 
o‘simliklardir. Lianalar yorug‘sevar o‘simliklar gruppasiga kiradi va 
barglariga yorug‘lik yaxshi tushishi uchun boshqa o‘simliklardan balandroq 
ko‘tarilib oladi. Lianalarning poyasi nimjon bo‘lib, vertikal holatda o‘sa 
olmaydi, shuning uchun ular boshqa o‘simliklarga, ya’ni daraxt va butalarga 
tayanib (chirmashib) o‘sadi. To‘qaylarda o‘sadigan ilono‘t (Clematis 
orientalis), yovvoyi tok (Vitis vinifera) limono‘t (Schizandra) va 
boshqalar lianalarga kiradi. Tropik o‘rmonlar lianalarga boy bo‘ladi, 
bu yerlarda ular yaxshi rivojlanadi va turlarga boy bo‘ladi. 
Epifitlar boshqa o‘simliklarda o‘suvchi o‘simliklardir. Ular bu 
xildagi o‘simliklardan mustaxkamlanish joyi sifatida foydalanadi va 

---

xo‘jayin-o‘simlikka zarar yetkazmaydi. Odatda, ular daraxtlarda 
o‘talarda, lianalarda, poya, shoxlar orasida, uncha ko‘p miqdorda 
bo‘lmasa ham tuproq to‘plangan joylarda o‘sadi. Epifitlar havo 
sernam 
bo‘lgan 
tropik 
oblastlarda 
ko‘p 
uchraydi. 
Ularga 
Bromelaceae oilasining ko‘p turlari va orxideyalar kiradi. 
O‘simliklarning o‘simliklarga bilvosita ta’siri tuproq, iqlim, 
hayvonlar va mikroorganizmlar orqali o‘tadn. Garchi bu ta’sir har 
xil bo‘lsa ham, ular orasida tor doiradagi munosabat va o‘zaro 
bog‘liklik mavjud. Ma’lumki, fitotsenozda bir o‘simlik boshqalariga 
qaraganda ustun bo‘luvchi, asosiy, ya’ni muhit hosil qiluvchi 
fitotsenoz quruvchisi bo‘lib hisoblanadi. By asosiy o‘simlik asta-
sekin muhitnn o‘zgartirib boshqa o‘simliklar uchun qulay sharoit 
yaratadi. Lekin bu xildagi sharoit ikkinchi o‘simlikka qulay, 
uchinchisi uchun esa noqulay bo‘lishi mumkin. O‘simliklarning bir-
biriga tuproq orqali ta’siri tuproq fizik xossalarining, ya’ni mexanik 
tarkibi, strukturasi, zichligi, rangining o‘zgarishi protsessida, 
ximiyaviy xossalarining, ya’ni tuz rejimining, ildiz ajratmalari, o‘lik 
qoldig‘larning o‘zgarishi protsessida sodir bo‘ladi.