Э. ҚОсимов, М. Aкбaров пaрдозбоп қурилиш aшёлaри

3-боб


ПAРДОЗБОП ТОҒ ЖИНСЛAРИ


Тоғ жинслари ҳақида умумий тушунча

Табиий тош ёғоч сингари энг қадимий қурилиш ашёларидан ҳисобланади. Инсоният илк бор тошдан меҳнат асбоблари ва қуролларини ишлаган. Табиий тошлар жуда сероблиги, мустаҳкамлиги ҳамда чидамли бўлганлиги сабабли бошпаналар қуришда асосий қурилиш ашёлари сифатида қўлланила бошлади. Тоғ жинслари, асосан, механик равишда қайта ишланган (блоклар, плиталар ва ҳ.к.) ёки табиий ҳолатда (қум, шағал), шунингдек, махсус технологик жараёнларда қайта ишлаб олинган (боғловчилар, сопол, шиша ва бошқалар), қурилиш ашёлари сифатида ишлатилади.

Бундай тоғ жинсларининг тузилиши уларни ташкил топиш шароитига боғлиқ бўлади ва тузилиши, ҳамда текстурасига кўра бошқа тоғ жинсларидан ажралиб туради.


Тоғ жинсларининг таркиб топиши
ва классификацияси

Ер қатламида жойлашган тоғ жинслари пайдо бўлишига кўра уч гуруҳга бўлинади: магматик (вул­қондан отилиб чиққан) ёки бир­ламчи жинслар, чўкинди ёки икки­ламчи жинслар —метаморф жинслар (3.1-расм).

Ер қатламининг қуйи қисми магма деб аталувчи юқори ҳаро­ратда эриган бўтқадан иборат. Ўзи­нинг таркибига кўра, у ер қатла­мидан кам фарқ қилади. Магманинг ер юзасига отилиб чиққан қисми магматик (ёки отилиб чиққан) жинслар деб аталади. Табиий шароитда шаклланган магматик жинслар турли минералогик таркибга ва тузилишга эга бўлади. Бинобарин, уларнинг техник хусусиятлари ҳам бир хил бўлмайди.
Гранит — қурилишда кенг тарқалган чуқурдаги магматик яхлит пардозбоп тоғ жинси. У бир тартибли — кристалл жинс бўлиб (3.2-расм), асосан кварс (20—40%), дала шпати — ортоклаз (40—70%) ва слюда (5—20%) дан ташкил топган. Бундан ташқари гранит таркибида ишқорли плапгиоклаз, роговая обманка каби минераллар ҳам учрайди.


Cҳуқурдаги яхлит жинслар

Гранит тиниқ сариқ ёки оч-қора рангда бўлиб, у асосан таркибидаги минераллар рангига қараб ўзгаради. Гранитлар майда, ўрта йирик кристалли ва порфир каби яхлит ва қатлам-қатлам (гнейс жинси сингари) ҳолатда бўлади.

Гранитнинг ўртача зичлиги 2,6—2,8 г/см³, ғоваклиги (0,5—1,5%) ва сув шимувчанлиги эса ниҳоятда кам. Сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 120-250 МПа, иссиқлик ўтказувчанлик коеффициенти 2,5—3,0 ккал/м  соат  град (Вт/м  град) га тенг. Гранит анча қаттиқ жинс (МООС шкаласига кўра: 6-7), аммо уни қайта ишлаш ва силлиқлаш унча қийин эмас. Гранитнинг эриш ҳарорати 1400—1500°C. Ҳарорат 750—800°C га етганда гранит таркибида кварс кристаллари кенгайиб, унинг мустаҳкамлигини камайтиради.
Тош ашёлар орасида гранит юқори техник сифатга эга бўлганлиги сабабли қурилишда (йўл қурилишларида, гидротехника иншоотларида, меъморчиликда, безак қисмлар тайёрлашда) кенг қўлланилади. Гранит табиатда ҳар хил рангда учрайди. Ундаги дала шпати оқ, кулранг, сариқ, қизил ва бинафша рангларда бўлиши мумкин. Шу сабабли гранит ажойиб пардозбоп қурилиш ашёсидир. Гранит чидамли бўлгани учун очиқ шароитда ва зарарли муҳит таъсирида кўп ишлатилади.