Chokan valixonov

19Ю г»
ho‘qon Valixonov Tyan-Shan tog‘larida bo‘lgan davrida qirg‘iz xalqining hayoti va turmush tarzi haqida ma’lumotlar to‘plashni davom ettirdi, ularning tarixi, etnografiyasi, xalq she’riyatini chuqurroq o‘rgandi. Tinimsiz mehnat natijasida u ­qirg'iz xalqi haqida juda ko'p tarixiy va etnografik materiallar to'pladi. “Etnografik ­ocherklar, statistik ma’lumotlar, tarixiy yangiliklar, Uysunlar va Yovvoyi tosh o‘rda xalq adabiyoti yodgorliklari mening qaydlarimda bir qancha daftarlarni tashkil etadi”, deb yozadi Cho‘qon Valixonov* ⁶⁰ .
Ayniqsa, yosh tadqiqotchi birinchi marta qirg‘iz xalqi epik ijodining mashhur yodgorligi “Manas”ga ­e’tibor qaratgani , o‘zining ilk ilmiy yozuvini qilgani va rus tiliga qisman tarjimasini amalga oshirgani alohida ahamiyat kasb etadi. U ilk bor “Manas” dostonini tarixiy-adabiy tahlilga ­tortadi, uning afsonaviy qahramoni Mapas va qirg‘iz folklorining boshqa qahramonlari obrazini tahlil qiladi. “Yovvoyi tosh qirg‘izlar ichida, – deb yozadi Ch.Valixonov, – yagona “Manas” dostoni No‘g‘aylar davriga tegishli. “Manas” butun qirg‘iz miflari, ertaklari, rivoyatlarining bir vaqtga qisqartirilgan ­va bir shaxs – Manas qahramoni atrofida to‘plangan qomusiy to‘plamidir. Bu cho'l Iliadasiga o'xshaydi. Qirgʻizlarning turmush tarzi, urf-odatlari, huquqlari, geografiyasi, diniy va tibbiy bilimlari, xalqaro munosabatlari bu ulkan eposda oʻz ifodasini topgan... “Manas” bir butunga oʻxshagan koʻplab alohida epizodlardan iborat. Yana bir doston “Samyatey” ­“Manas”ning davomi boʻlib xizmat qiladi va bu Burut “Odissey” ¹⁶¹ .
Cho‘qon “Manas”dan “Ko‘ktoyxonning o‘limi va uni xotirlash” asl nusxasini tarjima qilgan bo‘lib, u o‘zining realligi va qirg‘izlarga oid ­ko‘plab tarixiy, etnografik, maishiy va huquqiy ma’lumotlari, shuningdek ­, o‘zaro munosabatlariga oid ma’lumotlari bilan o‘ziga yoqdi. Qozogʻiston hududida shimi yashagan qadimgi qabilalar oʻrtasida . ­Bundan tashqari, ushbu parcha qirg'izlarning Janubiy Sibirdan Tyan-Shangacha bo'lgan qadimiy ko'chmanchi yo'lini yorqin tasvirlab beradi.
Yosh Ch.Valixonovning 1856-1857 yillardagi ilk sayohatlarining ilmiy natijalari ­. Uning “Issiqko‘lga sayohat kundaligi”, “ ­Xitoy imperiyasining g‘arbiy viloyati va G‘ulja shahri”, “Qirg‘izlar haqida eslatmalar” kabi ajoyib sayohat ocherklarida o‘z aksini topgan. Ch.Valixonovning bu ilk asarlarini u yigirma yoshida yozgan. Ularda allaqachon Cho‘qav: Valixonov o‘zini Tyan-Shan va Yettisuv geografiyasini, ­qadimda bu hududlarda yashagan xalqlar tarixini chuqur biladigan kuzatuvchan va bilimdon olim sifatida ko‘rsatdi. ­Uning Tyan-Shap va Yetisuv tabiati, hudud orografiyasi, o‘simlik qoplami va hayvonot dunyosi haqidagi tasvirlari katta qiziqish uyg‘otadi.­
Uning 1850 yildagi “Kuljip kundaligi” alohida qiziqish uyg‘otadi, unda G‘uljaga sayohat tafsilotlari, Jungriya ­chegarasida yashagan xalqlar (xitoylar, sibolar, solonlar, qalmoqlar va boshqalar) hayoti va turmush tarzi maftunkor va rang-barang ifodalangan. tasvirlangan.
Cho‘qon Valixonov qirg‘iz xalqining qadimiy tarixi bilan qiziqadi. Uni, ayniqsa, qirg'izlarning bir vaqtning o'zida Yenisey va Tyan-Shan va Pomir-Llay tog'larida yashaganligi qiziqtiradi. Bu muhim masalani hal etish ­, Sayan tizmasi va Tyan-Shan oralig‘idagi ­ko‘chmanchi qirg‘izlar tarixini yoritish ­yosh tadqiqotchi uchun dolzarb ilmiy muammoga aylanadi. Bu muammoni faqat yozma manbalar, genealogik an’ana va rivoyatlar asosidagina saralab olish mumkinligini u yaxshi bilardi. Ch.Valixonov arxiv manbalariga ulardan XVII-XVIII asrlardagi qirg‘izlar tarixini yoritib turuvchi ma’lumotlarni topish umidida murojaat qiladi.