* 29Chernishevskiy II. G. Poli. koll. t., I, M., 1039, bet. 20, 64, 70.
V. G. Belinskiy va A. I. Gertsenning inqilobiy demokratik g'oyalari asosida tarbiyalangan .
N. F. Kostiletskiy va Cho‘qon Valixonov va o‘sha davrning ko‘zga ko‘ringan sharqshunoslaridan biri I. N. Berezin o‘rtasidagi dastlabki ilmiy va adabiy aloqalardan dalolat beruvchi keng ko‘lamli epistolyar va qo‘lyozma materiallar saqlangan. Bu adabiy aloqalar, ayniqsa, Omskda N.F.Kostyletskiy qozoq xalq sheʼriyati boʻyicha koʻplab qoʻlyozma asarlar, jumladan, Ch. Valixonovni Ubagan dashtida va keyinchalik Choʻqon 130 unga topshirgan . Qozoq xalq adabiyoti xazinasini iloji boricha tezroq ilmiy jamoatchilikka taqdim etishga intilib, N.F.Kostiletski bu keng qamrovli materiallarning barchasini Peterburgga, prof. IN Berezin va shundan beri u ushbu olimning arxivida saqlanadi * 31 .
Kan uchun eng yaxshi murabbiy edi . Ular bir necha yillardan buyon qozoq xalq dostonini katta mehr bilan o‘rganib kelmoqdalar va bu boradagi hamkorlikda olib borayotgan ishlari juda samarali. Ular “Qo‘zi-Korpesh va Bayan-Slu” she’rining eng qadimiy mufassal variantini rus tiliga tarjima qilganlar.
1852 yilda N. F. Kostyletskiy yordamida Cho‘qon va I. N. Berezin o‘rtasida bevosita do‘stona munosabatlar o‘rnatiladi. Ikkinchisiga xon yorliqlaridagi ayrim atamalarni izohlashda yordam kerak edi . Ammo N. F. Kostyletskiy I. N. Berezinga shunday javob berdi: "Yarly ke Toktamish" dagi ba'zi so'zlarga kelsak, hech qanday so'z yasashga to'g'ri kelmaydigan bo'lsak, men sizning qayg'ungizga yordam berish istagim bilan men qila olmayman" * 32 va Ch bilan bog'lanishni tavsiya qildi. Valixonov.
Shunday qilib, I. N. Berezin va Cho‘qon Valixonov o‘rtasidagi yozishmalar boshlandi. Ch.Valixonovdan I. N. Berezinga javob xati oldik. Bu maktubda Cho‘qon I.N.Berezin* 33 tomonidan tuzilgan barcha savollarga batafsil javoblar bergan . Cho‘qon shunday yozgan edi: “To‘qtamish yorlig‘idagi hozirgi tatar tilida qo‘llanilmaydigan bir qancha so‘zlarning ma’nosini qirg‘iz tilida izlash haqidagi taklifingizni sobiq ustozim N. F. Kostyletskiydan bilib, so‘rovlar orqali tilimizdan topdim. eski qirg'iz va men sizga yuborishga shoshilgan bir qancha so'zlarni topdim .
Cho‘qonning jadal rivojlanishiga, G. N. Potanin ta’kidlaganidek, o‘zining buyuk iste’dodi va o‘sha davrdagi kadetlar korpusidagi qozoq xalqining yagona vakili sifatida unga bo‘lgan alohida e’tibori yordam berdi. Cho‘qon bilan nafaqat korpus o‘qituvchilari, balki Omsk ziyolilarining ko‘zga ko‘ringan vakillari ham qiziqardi. Odatda, bayramlarda Valixonovlar oilasi bilan do‘stona aloqada bo‘lgan ana shunday kishilardan biri uni har doim o‘z joyiga taklif qilardi. Cho‘qon o‘qishning dastlabki yillarida sharqshunos olim Sotnikov, so‘ng san’at o‘qituvchisi Pomerantsev oilasida bo‘ladi. Korpusda bo'lganining so'nggi yillarida u o'qimishli ofitser K. K. Gutkovskiyning oilasida tez-tez mehmon bo'lgan. Bu aloqalar tufayli Cho‘qon tanishlar doirasi odatda kadetlar korpusidan nariga o‘tmagan tengdoshlariga qaraganda tezroq rivojlandi. "Uning rivojlanishida, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega, - deb yozgan G. N. Potanin, "va umuman uning taqdirida Gutkovskiy va unga aloqador Kapustinlar oilasi edi ..." 235 .
Cho‘qon dunyoqarashining kengayishiga ko‘p jihatdan hissa qo‘shgan N. F. Kostyletskiydan keyingi ikkinchi o‘qituvchi ilmiy faoliyatga tayyorlanayotgan oliy ma’lumotli shaxs tarix fani o‘qituvchisi Gonsevskiy edi. Binoda u ijtimoiy harakatlar tarixini o'qidi va "uning ma'ruzalari", deb ta'kidlaydi G. N. Potanin, "biz uchun katta ahamiyatga ega edi"* 36 .
Bu kadet korpusining eng zo‘r o‘qituvchilari, o‘z davrining ilg‘or kishilari yosh Cho‘qonda bilimga, ilm-fanga qiziqish uyg‘otdi, uning demokratik qarashlarini shakllantirishga yordam berdi, o‘zboshimchalik va zo‘ravonlikka nafratni tarbiyaladi.
Yosh Ciokan burjua jamiyatini haqqoniy aks ettiruvchi falsafiy risolalar va ijtimoiy romanlarni chuqur o‘rgandi. V. G. Belinskiyning ayblovchi maqolalari va
I. Gertsen, N.V.Gogolning kaustik yumori Chokttning jonli javobini uyg'otadi va u hayotdagi ijtimoiy illatlarga, qo'polliklarga duch kelganda doimo ularga murojaat qiladi. Asosan buyuk rus mutafakkirlarining asarlaridan
G. Belinskiy, A. I. Gertsen, keyinchalik I. G. Chernishevskiy va N. A. Dobrolyubovlar, Cho‘qon o‘zining falsafiy bilimlarini chizdi.
Valixonov T.Karlaylning ijtimoiy-falsafiy risolalari bilan qiziqish bilan tanishdi. Cho‘qon o‘z maqola va eslatmalarida ba’zan ularga murojaat qiladi.
Cho‘qonga A. S. Pushkin va M. Yu. Lermontov she’riyati katta ta’sir ko‘rsatgan, ularning ko‘p she’rlarini yoddan bilgan. Gʻarbiy Yevropa yozuvchilaridan Choʻqon katta qiziqish bilan oʻqigan J.-J. Russo, C. Dikkens, V. Tekerey.
To'g'ri, Ciokan har doim ham o'zini qiziqtirgan kitoblarni olishga qodir emas edi. Korpus ma'muriyati kadetlarga ilg'or adabiyotlarni o'qishni taqiqladi , ayniqsa
V. G. Belinskiy, A. I. Gertsen va G'arbiy Yevropa materialistlarining falsafiy asarlari. Shunday bo'lsa-da, Cho'qon korpusda o'qish davrida taqiqlangan adabiyotlarning ko'pini o'qishga muvaffaq bo'ldi .
