|
Sirimbet qishlog‘ida amaldorning majlisi. Guruch. Ch.Ch.Valixonov. Tuklar. 1854 yil
o'sha davrdagi qozoq jamiyati hayoti, urf-odatlari, iqtisodiy va siyosiy hayotini biluvchisi. Chingiz o‘z davri uchun madaniyatli va ma’rifatli, ilm-fan, adabiyot va san’at bilimdoni bo‘lgan . U o'z faoliyati bilan qozoqlarni ilg'or rus madaniyati bilan tanishtirishga katta hissa qo'shgan . Chinshe tadqiqot ishlarini olib borish uchun Sonor Qozog‘istonga kelgan olimlarga baquvvat yordam berdi . Unga tez-tez ilmiy muassasalar va alohida olimlar Qozog‘iston haqida yangi ma’lumotlar olish umidida murojaat qilishardi. Bunday hollarda u har doim o'z bilimi va ixtiyorida bo'lgan keng material bilan bo'lishishga tayyor edi.
U tez-tez o'zining huquqiy va statistik ma'lumotlari bilan yordam bergan S. Sotnikov, I. I. Ibragimov, A. K. Gaines,
A. K. Krokhalev va qozoqlarning odat huquqi haqida yozgan boshqa tadqiqotchilar . Ilmiy muassasalar va alohida olimlarning iltimosiga binoan u qozoq folklor va etnografiyasiga oid materiallarni tinimsiz to‘plab, M.V.Ladijenskiy, N.F.Kostiletski, G.N.Potanin, Qozon universiteti qoshidagi antropologiya va etnografiya jamiyatiga topshirdi. Cho‘qonning ustozi N.F.Kostiletskiy professor I.N.ga yozgan maktublaridan birida mening marhum do‘stlarimdan biri, Qushmurun ordeni katta sultoni, O‘rta Valiy 1O‘rdasining oxirgi xonining o‘g‘li Chingizga yozgan .
Mulkning sharqiy tomondan ko'rinishi. Guruch. Ch.Ch.Valixonov. Qalam. 1853 yil
Chingiz Cho‘qonning otasi, rus fani va ma’rifatining qozoq cho‘lidagi g‘olibi sifatida Moskva va Sankt-Peterburgda, ayniqsa, Geografiya-antropologiya jamiyatida yaxshi tanilgan, buning uchun u xalq hayotidan nodir etnografik eksponatlarni to‘plagan. qozoqlar. U Oʻrta Osiyoning Rossiyaga qoʻshilishi tugagandan soʻng tashkil etilgan Moskva sanoat koʻrgazmasiga katta hajmdagi materiallarni topshirdi . Prof. iltimosiga ko'ra pm orqali yig'ilgan individual narsalar. V. V. Grigoryevning etnografik kolleksiyasi uchun hozirda yillar muzeylarida saqlanmoqda. Leningrad, Moskva va Gamburg.
Ota Ciokanning ilg'or intilishlari nafaqaga chiqqandan keyin aniq shakllandi. Bu holat "Sibir separatistlari" ustidan siyosiy jarayondan keyingi voqealarda o'z aksini topdi . 1865 yilda Chingizs Omsk kadet korpusida "Sibir vatanparvarlariga" e'lonini tarqatish va Valixonovlarning do'stlari - G. N. Potanin, N. M. Yadrintsev, F. N. Usovlarning hibsga olinishi bilan bevosita bog'liq bo'lgan siyosiy ayblov bilan ayblandi.
va boshqalar. Omsk arxivida “Sulton polkovnik Chingiz Valixonov tomonidan bildirilgan hukumatga qarshi jinoiy fikrlar haqida” 110 nomli fayl saqlangan .
Chingiz Valixonovning Cho‘qondan tashqari yana bir qancha iqtidorli o‘g‘illari bo‘lgan, ular rus ta’limini olgan. Cho‘qon aka-ukalarining eng qobiliyatlisi Sohib-Kerey (Qo‘zike) edi .
yoshligida vafot etgan. U shoir va bastakor bo‘lib, san’at muhayyosi Cho‘qon Valixonov o‘z qishlog‘ida bo‘lganida o‘z qo‘shiqlari bilan ko‘nglini to‘ldirgan. Kozike xalq bastakori Oxan-Sere * 11 bilan doʻstona munosabatda boʻlgan va u bilan birga bir qancha ishqiy xarakterdagi kuy va kuylar yaratgan. Ular yaratgan qo‘shiqlar ichida eng mashhurlari “Ay-ko‘k”, “To‘pay-ko‘k”, “Sirimbet”, “Ko‘kkenning omonatlari”dir. Oxirgi qo‘shiq Qo‘zikening suyukli ukasi Cho‘qon Valixonov xotirasiga bag‘ishlandi.
Cho‘qon Maqoning (Makajon) yana bir ukasi Valixonov (1844-1923) rassom edi. U Sankt-Peterburgda kar va soqovlar maktabida tahsil olgan, so‘ngra turli ilmiy muassasalar va kutubxonalarda rassom bo‘lib ishlagan. Akasining iste’dodiga e’tibor qaratgan Cho‘qon uning Badiiy akademiya qoshidagi ustaxonaga ishga joylashishiga ko‘maklashdi va u yerda ko‘ngilli sifatida rassomlik bilan shug‘ullanadi. Maki Sankt-Peterburgda 11 yil 112 yashadi . Qozoq cho'liga qaytib, u jamoat ishlari bilan shug'ullangan va faqat vaqti-vaqti bilan cho'tka bilan ishlagan. Cho‘qon Valixonov orqali Maki Peterburg va Omskda ko‘plab olimlar va jamoat arboblari bilan uchrashdi. G.R : Makini yaxshi bilgan Potanin shunday deb yozgan edi: “Men Valixonovlar ovulini izlash uchun Ko‘kchetovdan ketayotganimda, agar tirik to‘rt aka-ukadan biri bilan samimiy aloqada bo‘lsam, shunday deb o‘yladim. Maki bilan birga bo'l." G. N. Potaninning yozishicha, Maki rus xalqi va rus madaniyatiga boʻlgan chuqur mehr-muhabbatni Choʻqondan olgan* 13 .
Chingizning boshqa o‘g‘illaridan Mahmud Vali Xonov (1848-1918)ni alohida ta’kidlash lozim. U Cho‘qondan kuchli ta’sirlangan, bolaligidanoq rus va G‘arbiy Yevropa mumtoz asarlarini sevib o‘qiydi.
Mahmud boshqa birodarlar singari yoshligidanoq rus olimlari, yozuvchilari va muhandislari bilan muloqotda bo‘lgan. Umrining oxirigacha ular bilan do'stona munosabatda bo'ldi. Geografiya jamiyatining G'arbiy Sibir bo'limi olimlari ko'pincha unga , ba'zan Sankt-Peterburgdan kelishardi. 1908-yilda N.Pavlova orqali adibning 1856-yilda Semipalatinskda yozgan F.M.Dostoyevskiyning Cho‘qon Valixonovga yo‘llagan maktubini Peterburg xalq kutubxonasiga (hozirgi M.E.Saltikov -Shchedrin nomidagi davlat ommaviy kutubxonasi ) topshiradi.
Bo'lajak olim va pedagog Cho'qon Valixonov tug'ilib o'sgan oila muhiti shunday edi.
Cho‘qon Valixonov (to‘liq ismi Muhammad Xonafiya, Cho‘qon taxallusini onasi qo‘ygan) 1835 yil noyabrda Qo‘shmurun qo‘rg‘onida tug‘ilgan. Buni SSSR Tashqi ishlar vazirligi arxivida saqlanayotgan Ch.Valixonov xizmatining rasmiy ro‘yxati ham tasdiqlaydi * 14 .
Cho‘qon bolalik yillarini dastlab Qushmurunda, so‘ngra ajdodlari mulki Sirimbetda o‘tkazdi. Bular eng go'zallari
Do'stlaringiz bilan baham: |
