Chokan valixonov

df-jj / Juf / /m /




$

Aiganym ko'chmas mulk rejasi. Shakl . Ch.Ch.Valixonov. 1853 yil
keng oʻrmon soyasida asl yozgi shtab-kvartira qurilgan boʻlib, uni Valixonovlar “Kun-times” – “Quyosh tushmaydi” deb atashgan. Cho‘qon xaritasida “yzdsch uy” – “bizning uy” deb ataladi. U yerda Chingiz o‘zining barcha rus do‘stlarini yig‘di, u bilan ­olimlar, jurnalistlar, ko‘plab muhandislar suhbatlashdi.
Chingiz Qushmurunda yigirma yil yashadi. Bu erda u ­katta oilani yaratdi. Uning yetti o‘g‘il va besh qizi bo‘lib, ulardan faqat Sohib-Kerey (Qo‘zike), Apiya va eng kichigi ­Nurmuhammad (Ko‘kish) Sirimbetda, kattalarining hammasi ­Omonqorag‘ay va Qushmurunda tug‘ilgan. Qushmurun Chingizning ikkinchi vataniga aylandi.
1853-yilda Gʻarbiy Sibir general-gubernatorining taklifi bilan ­chor hukumati Qoʻshmurun okrugi ordeni tugatilib, undagi besh volostni Koʻkchetov okrugi tarkibiga kiritish toʻgʻrisida farmon chiqardi ¹⁶ . Farmonda: “ Bekor ­qilingan Qushmurun ordeni oʻrniga Atbasar tumani ordeni nomi bilan Atbasar qishlogʻi joylashgan joyda yangi tuman buyrugʻi ochilsin” deyilgan* ⁷ .
Shunday qilib, Qushmurun oʻrniga yangi maʼmuriy markaz daryo boʻyida joylashgan Atbasar aholi punkti boʻldi. Ishim, Oqmoʻla ordeni shimoli-gʻarbida. Iyunda

1853. 
      Chingiz va uning oilasi uzoq oʻtroq boʻlgan Ubagan qirgʻogʻini tark etib, Sirimbetga, Choʻqon Valixonovning bolaligining koʻp qismini oʻtkazgan onasining mulkiga qaytib keladi.
      

Oilaviy mulk va Valixonovlar uyidagi vaziyat tavsifi ­1856-1867 yillarda dasht komissiyasi a'zosi sifatida Qozog'istonni o'rganishda qatnashgan Bosh shtab zobiti A.K.Geynesning eslatmalarida to'liq aks ettirilgan. ­. U shunday deb yozgan edi: “Chingiz qishlog'i hozirgi rouming joyidan 10 verst uzoqlikda joylashgan. Qarag'ay o'rmonlari bilan qoplangan ikkita go'zal tog'lar uning mulkini yopadi; qoyali cho‘qqilar bo‘ylab yugurib ­, o‘rtada bir masjidni ko‘rdik. Chingiz va uning rafiqasi egallagan uyning o'rtasida bezatish uy egasiga mos keladi ­. Zalda o'n ikki qismgacha o'ynaydigan organ; iskalalardagi nometalllar, billur marjonli bronza qandillar, xuddi shu qandillar; ingichka, lekin keng agramante bilan bezatilgan kichik ipak pardalar. Yashash xonasida Gardner yoki Kornilovning vazalari o'rniga xitoyliklari bor; stol ustidagi chiroq, divan va boshqalar ­. Barcha qavatlar toshkent va fors gilamlari bilan qoplangan; mebel ustiga yo'lbars, leopard va ayiq terilari tashlanadi. Umumiy taassurot yoqimli” ⁸ .
Sirimbetda Chingiz faqat qishda yashagan, yozda sarson bo‘lgan. Ba’zan Cho‘qon va G. N. Potanin yozga dam olishga kelgan Chingiz bilan birga kezib yurardi. XIX asrning 50-60-yillarida. Chingizning jaylovi (yozgi lagerlari) Sirimbetdan uzoqda, Ishimning yuqori oqimida, hozirgi Atbasar cho'lida joylashgan edi. G. N. Potanin ta'rifiga ko'ra, uning eng mashhur jaylalari Qulaayg'ir, Qalmoqko'l, Salqinko'l va To'qti edi. Keyinchalik ko'chmanchi yo'llar qisqarib, Chingiz yozni ­Syrymbetdan uncha uzoq bo'lmagan Qozon viloyatida joylashgan Saumalko'l (Airtau), Kuygenko'l, Oqjar yo'llarida o'tkazdi. XIX asr oxiriga kelib
ichida. Valixonovlar oilasi sarson-sargardonlikni toʻxtatib, Sirimbetda yashab kelgan.
Chingiziy haqida koʻplab arxiv va adabiy manbalarda maʼlumotlar saqlanib qolgan boʻlib, ular unga xos boʻlgan.