Chokan valixonov

(2K)+63,5

_ 0505040000-002
B-4 oyo('o7)-84 - ^ed * ' ^P ' ^op ' ^{va ne} P ^e P ^a60TaHH0e *
g) Qozoq Sovet Ensiklopediyasining bosh nashri, 1984 yil

TAHRIRIYaT KENGASIDAN
Ushbu nashr atoqli qozoq olimi, pedagogi va demokrati Cho‘qon Chiigisovich Valixonov tavalludining 150 yilligiga bag‘ishlab tayyorlangan. U ko‘chmanchi xalqdan bo‘lib, ilmiy-ijtimoiy taraqqiyot cho‘qqilariga ko‘tarilib, 19-asrda Rossiya sharqshunoslari orasida sharafli o‘rin egalladi. Uning Tyan-Shan, Jungriya, Sharqiy Turkistonga qilgan sayohatlari, ilmiy ishlari va tadqiqotlari nafaqat rus, balki jahon sharqshunosligiga ham muhim hissa boʻldi. ­U birinchi ­boʻlib jahon hamjamiyatini Qashgʻaristondagi ijtimoiy-iqtisodiy ­va siyosiy vaziyat bilan tanishtirdi, bu mamlakatning hayratlanarli ­teranligi va oʻziga xos eskizini berdi, Qirgʻiziston tarixi, etnografiyasi, siyosiy ahvoli haqida qimmatli maʼlumotlar berdi, oʻz tarixiga oid ­muhim asarlar qoldirdi. Qozog'iston tarixi.
O‘z davrining ilg‘or odamlari – F. M. Dostoyevskiy, S. F. Durov, V. Krestovskiy, Ch. Valixonovlar bilan yaqindan muloqot qilib, taraqqiyotning sodiq tarafdoriga, ma’rifatparvarlik va demokratik islohotlar tarafdoriga aylandi. U nashr etilgan asarlarida, Qozogʻistondagi islohotlarga bagʻishlangan eslatmalarida ­mintaqa boshqaruvidagi “byurokratik tartibsizlik”ni qoralaydi, ­islomni oʻrnatishga, musulmon ruhoniylarining hukmronligiga qarshi chiqadi, qozoq xalqini ilgʻor rus va ilgʻor tillar bilan tanishtirishga intiladi. Yevropa ­madaniyati, Sharq xalqlarining qoloqligini bartaraf etish yo'llarini izlash. Cho‘qon Valixonopning ijtimoiy-siyosiy faoliyati qozoq ­xalqining o‘z-o‘zini anglashining uyg‘onishiga, uning mazlum rus xalqi bilan yaqinlashishiga, ­pirovardida, mustabid tuzum, feodal va kapitalistik ekspluatatsiyaga qarshi kurashda sa’y-harakatlarni birlashtirishga, davlat hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qildi. rus va qozoq xalqlarining do'stligi.
Cho‘qon Valixonovning ilmiy merosi ulkan va serqirradir. U 100 yildan ortiq vaqt davomida ishlab chiqilmoqda. Valixonov qoʻlyozma merosini oʻrganish va uning asarlarini nashr etishda qozoq olimlari, eng avvalo, Qozogʻiston Fanlar akademiyasi akademigi katta hissa qoʻshdi. SSR A. X. Margʻulayi, uning rahbarligida Ch. Ch. Valixonovning besh jildlik asarlar toʻplami nashr etilgan. Ushbu to'plamning nashr etilganiga yigirma yil to'ldi. Sovet ­tarix fani, jumladan, uning qozoq sohasi ham ancha oldinga qadam tashladi. Ch.Valixonov faoliyatiga oid ayrim xulosa va baholarning toʻgʻriligini tasdiqlovchi, ularga aniqlik kirituvchi yoki inkor etuvchi koʻplab ilmiy muammolar hal qilindi, ­muomalaga yangi faktik materiallar kiritildi. Qozog‘iston olimlari, yozuvchilari, o‘lkashunoslari – S.Begalin, K.Beysembiev, S.Mukanov, S.Zimanov, A.Atishev, O.Segizboyev, N.Ivlev va boshqalarning sa’y-harakatlari bilan Ch. Valixonov yangicha oʻqildi, yangi hujjatlar topildi, uning ilmiy-maʼrifiy faoliyati, dunyoqarashining turli jihatlari chuqur tahlil va oʻrganildi. Buni, shuningdek, Ch.Ch.Valixonovning “Asarlari to‘plami”ning ­bibliografik nodirlikka aylanganini hisobga olib, Qozog‘iston SSR Fanlar akademiyasi ­qozoq olimining besh jildlik to‘plamini nashrga tayyorladi. Ushbu nashr xronologik tamoyilga asoslanadi. Birinchi jildiga Ch.Ch.Valixonovning ­1853-1855 yillarda ilmiy faoliyatining dastlabki davrida yozgan kundaliklari va maqolalari; Ikkinchi jild 1856-yildagi asarlardan iborat.

1857. 
      gg; uchinchi jildida Cho‘qon Valixonovning ilmiy-ma’rifiy faoliyatining eng sermahsul bo‘lagi qamrab olingan
      
1858. 
      1861 yilgacha; to‘rtinchi jild 1862 yildan to ishining oxirigacha bo‘lgan maqola va eslatmalardan, sanasi ko‘rsatilmagan nashrlar va olim arxividan tashkil topgan; beshinchi jild epistolyar to'plam va biografiya materiallarini o'z ichiga oladi. Olimning badiiy merosi — chizgan rasmlari, eskizlari va boshqalar xronologiyaga muvofiq tegishli jildlarga illyustratsiya sifatida kiritiladi .­
      

Cho‘qon Chingizovich Valixonovning besh jildlik to‘plamini nashr etish qozoq olimi va pedagogining 1961-1972 yillarda amalga oshirilgan asarlarini nashr etish asosida amalga oshirilgan. Mazkur ­nashrga Ch.Ch.Valixonovning ilgari noma’lum bo‘lgan maqola va maktublari kiritilib, aniq mulohazalar, maqolalar matniga zamonaviy ­tarix fanining yutuqlarini hisobga olgan holda ayrim tuzatish va tushuntirishlar kiritildi.
Matnlar muallif tilining barcha xususiyatlari to‘liq saqlanib qolgan holda uzatiladi. Ushbu nashr uchun qabul qilingan imlo - bu tinish belgilari ­rus tilining zamonaviy me'yorlariga yaqin.
Ch.Valixonov transkripsiyasida qozoq, qirgʻiz va boshqa turkiy tillardagi jugʻrofiy nomlar, shuningdek, shaxs ismlari barcha uchraydigan variantlari saqlanib qolgan holda berilgan. ­Hozirgi zamon orfografiyasiga birlashtirish va yaqinlashtirish faqat Oqsu-Olatau, ya'ni ta'rif va aniq umumiy nom birikmasidan hosil bo'lgan, ­geografik nom sifatida bir so'z tushunchasi sifatida qabul qilingan qo'shma geografik nomlarning uzluksiz yozilishi bilan bog'liq holda amalga oshirildi. .
Alohida imlo qo'shma nomlar orqasida qoladi, ularning birinchi qismi ta'rif, ikkinchisi esa tegishli nomdir. Valixonov tomonidan qisman qisqartirilgan shaklda rus tilidagi qo‘shma bo‘g‘inlar uchun alohida imlo ham saqlanib qolgan.
Ch.Valixonovning ­turli tillardagi hikmatlari, matallari va alohida so‘zlari matnda asl tilda saqlanib qolgan, tarjimasi esa izohlarda berilgan. Asl nusxaning transkripsiyasida barcha xos nomlar, atamalar, geografik nomlar qoldiriladi (“Qozoqlar” o‘rniga qirg‘iz-kaysaklar, “kazaklar”, “qirg‘izlar”; “burutlar”, “yovvoyi tosh qirg‘izlar” o‘rniga "qirg'iz" va boshqalar); bu atama Ch.Valixonov hayoti davomida mavjud bo‘lgan va keng qo‘llanilgan.
Birinchi jildida Ch.Ch.Valixonov asarlari 1961-1972 yillardagi besh jildlik nashri boʻyicha nashr etilgan. Ushbu nashrda "Qo'zi-Kerpesh va Bayan-Sulu", "Ili o'lkasining geografik eskizi", "Qirg'iz-Kaisak Buyuk O'rdasi haqida", " ­Qirg'iz-Kaisak poroxining tarkibiy qismlari", "Maqolalar matnlari mavjud. Dehqonchilik toʻgʻrisida”, “Yurt ”, “Qirgʻiz-qaysak qabrlari (mollari) va umuman, qadimiy ashyolar haqida”, “Qirgʻiz-kazak qoʻshinlari tavsifining uchinchi qismiga mulohazalar (A. I. Levshin)”, “Boshqaruv toʻgʻrisida”. akad. tomonidan tayyorlangan “Buyuk juz qozoqlarining”, “Mittalar namunasi”, “Buyuk oʻrda maqollari”, “Qozoq xalq sheʼriyatining shakllari haqida”. A. X. Marg‘ulon; “Tenkri (xudo)”, “XVIII asr botirlari haqida tarixiy rivoyatlar”, “Buyuk qirg‘iz-kaysak qo‘shini an’analari va afsonalari” – J.L.M.Auezova ; “O'qish paytida eslatmalar Prof. I. N. Berezina «Xon yorliqlari», «Professor I. N. Berezinga maktub», «Urak qoʻshiqlari», «Ablay qoʻshigʻi», «Kundalikdan koʻchirma» — J. X. Karmisheva; "Ekstraktlar " - M. S. Tursunova. Proda­
Matnshunoslik ishida P. G. Galuzo, A. B. Nikolskaya, G. Valixonov va boshqalar qatnashdilar.
asarlari matnlari ustida qoʻshimcha ishlarni ­V.Ya.N.Nastich va V.K.Shuxovtsovlar olib borishgan. Nominal, geografik va etnik indekslarni I. V. Erofeeva, T. P. Volkova, JI. I. Co. ­Chang. Tasviriy material S. K. Uteniyazov va K. A. Vlasov tomonidan tayyorlangan.