Chokan valixonov

To‘rg‘ay dashti va Qushmurun tumanining sxematik xaritasi. Tuklar, 1852. rasm. Ch.Ch.Valixonov.



O'sha paytda Sibirdagi eng yaxshi ta'lim ­muassasasi hisoblangan Sibir kadet korpusi.
Ovuldan endigina yetib kelgan mehmon bolakayda bepoyon viloyat markazi bo‘lgan katta shahar katta taassurot qoldirdi ­. Cho‘qon katta ishtiyoq bilan Omsk manzaralarini qalam bilan chiza boshladi. "Rossiya shahri bolani urdi va u qalam bilan shahar ko'rinishlaridan birini chizdi", deb eslaydi ­GN ^1Potanin .

Cho‘qonning kadetlar korpusida o‘qigan yillari ­Nikolaev reaksiyasi va shu bilan birga feodal-krepostnoy tuzumga qarshi ijtimoiy-siyosiy kurashning kuchaygan yillari bo‘ldi. O'sha paytda Rossiya buyuk tarixiy voqealar arafasida edi . ­Chorizmga qarshi ozodlik kurashi aks-sadolari mamlakatning eng chekka chekkalariga yetib bordi, yangilik yangiliklari


Cho‘qon yashagan Sirimbetdagi Chingiz Valixonov xonadoni.



Trashevitlar, V. G. Belinskiyning N. V. Gogolga yozgan maktubi, unda butun kuch bilan avtokratiyaga qarshi kurashishga da'vat qilingan.
V. G. Peliskiy va A. I. Gertsenning ilg‘or inqilobiy-demokratik g‘oyalari butun Rossiyaga ma’lum bo‘ldi, rus jamiyatining eng yaxshi vakillari ongida inqilob yasadi, ­mamlakatda ozodlik harakatining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi, Sibirga ham kirib keldi. uzoq Qozog'istonga, ­o'sha paytda Cho'kay Valixonov o'qigan Sibir kadet korpusiga ­.
Sibir kadet korpusi 1845 yilda Sibir liniya kazak armiyasining sobiq maktabi negizida tashkil etilgan va ­o'sha davrning eng yaxshi ta'lim muassasalaridan biri hisoblangan. Dekembrist I. Zavalishin ta'rifiga ko'ra, u "ma'rifat va vatanparvarlik o'chog'i edi". Korpusda ma’ruza o‘qigan I. G. Chernishevskiyning do‘sti V. P. Lobodovskiy ­“Sibir ­kadetlar korpusi harbiy va umumiy bilimlarning birinchi o‘choqlaridan biri” ekanligini aytdi. Yangi ta'lim muassasasining chinakam madaniy ahamiyatini ortiqcha baholash qiyin. Mhoi va atoqli jamoat va harbiy arboblar, olimlar va pui m chiqqan .
kistalar. Ulardan ba'zilari geografik kashfiyotlar va ilmiy izlanishlari bilan mashhur bo'ldi. Bu _yerda Sibirning buyuk biluvchisi, keyinchalik oʻqituvchi va noshiri, Sibirdagi birinchi xususiy matbuot organi “Amur” gazetasining muharriri boʻlgan V. I. Vagin tahsil oldi . U korpusda o'qishi haqida qiziqarli xotiralarni qoldirdi.
Cho‘qonning yaqin do‘sti, keyinchalik Sibir, Qozog‘iston, Mo‘g‘uliston va O‘rta Osiyoning taniqli sayohatchisi ­va tadqiqotchisi G. N. Potanin ­Omsk kadet korpusining tarbiyalanuvchisi edi. O'tgan asrdagi ilg'or rus ijtimoiy tafakkurining yorqin ­namoyandalaridan biri, Sibir va Qozog'iston xalqlari tarixini o'rganuvchi publitsist N. M. Yadrintsevning faoliyati Sibir kadet korpusi bilan bog'liq edi . ­Ch.Valixonov va G.N.Potaninning doʻsti ­, keyinchalik taniqli olim, statistik va publitsist boʻlgan N.F.Annenskiy ham Sibir kadet korpusining koʻzga koʻringan oʻquvchilaridandir . ­Korpusda o‘qish uning ko‘plab shogirdlariga, jumladan, Cho‘qon Valixonovga ham katta foydali ta’sir ko‘rsatdi.
Kadet korpusi keng umumiy ta'lim ­profiliga ega edi. O'quv rejasiga harbiy fanlardan tashqari, umumiy geografiya, Rossiya geografiyasi, tarixchi uchun Rossiyaning umumiy tarixi, rus va G'arbiy Evropa adabiyoti, ­falsafa, botanika, zoologiya, fizika, matematika, ­geodeziya, qurilish san'ati asoslari kiritilgan. arxitekturaning asosiy tamoyillari ­va tabiat tarixining umumiy tushunchalari bilan; chizmachilik, chizmachilik, xattotlik, tillar: rus, fransuz ­va nemis tillari ham o'rgatildi . Bundan tashqari, ­^{20 -korpusda Sharq} tillarining ¹maxsus sinfi mavjud edi ­. Bu yerda turkiy, moʻgʻul, arab va fors tillari oʻrgatilgan.
Trening sakkiz yil davom etdi. U ikkita tayyorgarlik ­sinfi, beshta asosiy sinf va oltinchi maxsus sinfdan iborat edi. Ikkinchisi harbiy fanlardan (taktika, artilleriya, dala istehkomlari) va qishloq xoʻjaligi ­fani asoslaridan dars bergan* ²¹ . Tayyorlov sinflarida o‘quvchilar rus tili, arifmetika va chizmachilik fanlarini o‘rgandilar. Asosiy sinflarda chet tillari, jumladan, sharq tillari, ­NPHlar ­orasida qozoq, tatar va chagʻatoy tillari oʻrganilgan. Tillarni o'rgatish ­matnlarni o'qish, so'zlarni yodlash, ­she'r va ertaklarni o'qishdan iborat edi. O'quv dasturini tugatgandan so'ng, ­o'quvchilar ushbu tillarni yaxshi o'zlashtirdilar va o'zlarini yaxshi tushuntira oldilar.
Tarix, geografiya va adabiyot fanlari dasturi juda keng edi. Birinchi sinflarda allaqachon kursantlar qadimgi davrlar tarixini, Evropa geografiyasini o'rganishgan. To‘rtinchi va beshinchi sinflarda ular: adabiyot nazariyasi, rus va g‘arbiy ­Yevropa adabiyoti tarixi, Rossiya imperiyasi tarixi va geografiyasidan dars berishgan. Geografiya fan sifatida etnografiya va antropologiya ­, turli xil inson irqlarini o'rganish, tillarning tasnifi, tillarning asosiy oilalarga bo'linishi, ­diniy tushunchalar va turmush tarziga ko'ra xalqlar o'rtasidagi farqlarni o'z ichiga oladi.
, Afg'oniston va Fors) o'rganishga katta o'rin berildi . ­Bu yerda: ­Osiyo aholisi, xalqlarning kelib chiqishi, dini, turmush tarzi; Xitoy imperiyasi, makon, tuzilishi va boshqaruvi ­; Xitoyga bo'ysunadigan yerlar; Xitoy himoyasidagi yerlar ­; Turonning geografik va siyosiy bo'linishi; xonliklar: Buxoro, Qoʻqon, Xiva va Qunduz; Sharqiy Hindiston va Arabiston davlatlari ²²² .
Rossiya imperiyasining geografiyasi bo'yicha o'quv dasturi ham kam emas edi. U iqtisodiy geografiya, statistika nuqtai nazaridan o'rganildi va Rossiya sanoati va qishloq xo'jaligiga oid savollarni o'z ichiga oldi.­
Qozog'iston geografiyasiga katta e'tibor qaratildi, lekin uning tabiiy boyliklarini o'rganish va rivojlantirish nuqtai nazaridan emas, balki harbiy-strategik jihatda. Bu yerda ular oʻrganganlar: “ ­Qirgʻiz dashtlari chegaralari; bo'sh joy; erning tabiati, daryo va ko'llar; suvlar mulki, aloqa yo'llari, karvonlar uchun tog' dovonlari, ajoyib yo'llar, iqlim va tabiiy mahsulotlar. Qirg'izlar soni; kelib chiqishi, tili va dini; fuqarolikning boshlanishi ­; xon hokimiyatining barbod boʻlgan davri va Bukey qoʻshinining paydo boʻlishi; hozirgi vaqtda qo'shinlar soni va ularning geografik joylashuvi; Bukeev, Orenburg va Sibir ­qirg'izlarining boshqaruvi va ularning ichki tuzilishi; Rossiyaning Buyuk O'rdaga homiyligi ; ­Qirgʻiz dashtidagi mustahkam joylar ­va ajoyib qishloqlar”* ²³ .
Amaliy fanlar sohasidan ­tasviriy geometriya, topografik chizma va arxitektura juda keng namoyon bo'ldi. Ikkinchisi ­Orenburg Neplyuovskiy kadet korpusining fuqarolik arxitekturasi dasturi bo'yicha o'qitilgan ­. O‘quv dasturiga arxitekturaning ma’nosi va uning tarkibiy elementlari bo‘yicha kirish ma’ruzalari kiritilgan .­
Talabalar ma'ruza tinglashdan tashqari, qurilish ob'ektlarida mashq qilishlari, qurilayotgan inshootlarning rejalarini tuzishlari va poydevorlarni tekislashlari kerak edi* ²⁴ .
Omsk kadet korpusida o'qitiladigan ushbu keng qamrovli kurslardan ko'rinib turibdiki, u odatiy turdagi o'rtacha ta'lim muassasasidan ancha yuqori. Bu haqiqatan ham ­bilim urug'i edi. Uning o'quv dasturiga ba'zilari kiritilgan

faqat maxsus oliy oʻquv yurtlarida oʻqitiladigan javdar fanlari (arxitektura, chizma geometriya, topografik chizmachilik va boshqalar). Korpus ­Rossiyaning chekkasida muhtoj bo'lgan yuqori malakali va ko'p qirrali odamlarni tayyorladi.
O'quv fanlaridan tashqari, dasturga qo'shiq aytish, gimnastika ­, suzish, raqsga tushish, qilichbozlik va ot minish kiradi. Chiqish-


Symbet tog'i hududida qozoqlarning kuzgi lagerlari va qishlashlarining sxematik karati. Tuklar, 1853. rasm. Ch . Ch . Valixonov.



salqin vaqtda, kursantlar harbiy taktika bilan shug'ullanishlari kerak edi. Lager davrida ular bo'shashmasdan, topografik suratga olish, sapyor va harbiy laboratoriya ishlari, otishma bo'yicha o'qitildi.
Ichki hayotga ko'ra, kadet korpusining o'quvchilari ikki qismga bo'lingan: kompaniya va eskadron. Kompaniyaga yuqori mansabdor shaxslar va zobitlarning farzandlari ajratildi, ular alohida, maxsus yotoqxonalarga joylashtirildi. Eskadron kazaklarning bolalaridan iborat bo'lib, ­unvonlari kompaniyaga qaraganda pastroq edi. Cho‘qon esca ­dron ekanligi aniqlandi. Rota va eskadron o‘quvchilari alohida yotoqxonalarda yashashlariga qaramay, dars vaqtida bir joyga to‘planishardi.
O'sha paytda harbiy ta'lim muassasalarini boshqargan general-ad'yutant Ya.I.Rostovtsev (1803-1860) buyrug'iga ko'ra, ­1851 yildan boshlab ­binoda qozoq o'quvchilari uchun ayrim fanlarni (siyosiy va yangi tarix) o'qitish cheklangan edi. harbiy fanlar o'qitiladigan maxsus sinfga o'tkazilmasdan, ularni bir yil avval ishlab chiqarishni boshladilar. Ya.I.Rostovtsev qozoq bolalarini ­“toʻrtinchi umumiy sinf kursini tamomlagandan soʻng poytaxt korpusidan ofitser sifatida ozod qilingan” ^{125 togʻlilar maqomiga tenglashtirishni taklif qildi} .
Shundan so‘ng korpus uchun yangi o‘quv rejasi loyihasi ishlab chiqildi.