Chokan valixonov

Ch.Valixonov tahsil olgan Omsk kadet korpusi binosi.



Yozgi ta’tilda Cho‘qon Valixonov dashtga o‘zining Sirimbet ovuliga boradi. Bu sayohatlar unga katta zavq bag'ishladi, ona xalqining ­hayoti bilan yaqindan tanishish, ­xalq qo'shiqlari, afsona va ­ertaklarini yozib olish, kundalik rasmlarni chizish imkonini berdi.
Kuzatuvchi Cho‘qon uchun tabiatdan olingan eskizlar o‘sha davrda ­xalq tilini takrorlashning eng yaxshi vositalaridan biri edi. Ovulda, qarindosh-urug‘lari, do‘stlari qurshovida bo‘lib, u Qushmurun va Sirimbetning, ovulning ko‘chmanchi oromgohlari va qarorgohlarining eskizlarini yaxshi ko‘rardi. 1847-1852 yillardagi bu eskizlar. Cho ­Kan “Korpusten elge, bayram barganda yozmish suretter”, ya’ni “Qishloqda bayram paytida qilingan chizmalar” degan umumiy nom bergan.
Dam olish kunlarida Ciokan hali ham yirtqich qushlar bilan ov qilishni yaxshi ko'rardi. Biroq Cho‘qon endi lochinlarga biroz boshqacha ko‘z bilan qaradi. U uchun u nafaqat ­qiziqarli sport turi, balki o'rganish ob'ektiga ham aylandi.
Cho‘qonning o‘z vatani va Sharq mamlakatlarini o‘rganishga qiziqishi hatto kadetlar korpusi devorlarida ham paydo bo‘lgan. U allaqachon "o'rganilmagan Osiyo" sohalarida katta ilmiy izlanishlarni orzu qilgan . ­“Cho‘qon bor-yo‘g‘i 14-15 yoshda edi, – deydi G. N. Potanin, – korpus o‘qituvchilari unga bo‘lajak tadqiqotchi, balki olim sifatida qarashgan” ¹³⁷ . U juda ko'p tarixiy va geografik adabiyotlarni o'qidi ­, ularning nodir nashrlarini Omskda olish qiyin edi. “ Hokimiyat Cho‘qonga fundamental kutubxonadan kitob olishga ruxsat berganida, bu men uchun katta baxt edi, – deb eslaydi G. N. Potanin. ­Bu bizning rivojlanishimizda Cho‘qon ­Pallasning sayohati va Richkovning kundalik yozuvlarini qo‘li yetib bo‘lmaydigan kitob omboridan olib kelgan davr edi. ­Kitoblarning qalinligi, ularning formati, qadimiy nashri, eski nutqlari va qog'ozning chiriganligi - naqadar hayratlanarli, g'ayrioddiy, qadimiy she'rlarga to'la... Biz Pallasning kitobini ­, ayniqsa, ona yurtlarimiz tasvirlangan sahifalarni ishtiyoq bilan o'qidik"* ³⁸ .
S. F. Durov, P. P. Semenov-Tyan-Shanskiy, G. II. Potanin, II. M.Yadrintsev yosh Ch.Valixonovning ­, ayniqsa, sharq adabiyoti sohasidagi bilimdonligini yuqori baholagan. Omsk viloyatida yashab ­, u allaqachon sharqshunoslik, geografiya, tarix va falsafaga oid kitoblardan iborat boy maxsus kutubxona to'plagan. P. II. 1856-yilda Omskdagi Cho‘qonning xonadoniga tashrif buyurgan Semenoy-Tyai-Shaiskiy kutubxonadagi kitoblar tanlovi yosh Valixonovga hurmat-ehtirom ko‘rsatganini hayrat bilan ta’kidladi.
Kadetlar korpusida allaqachon 4. Valixonovning ma’rifatparvarlik g‘oyalari tug‘ilib, demokratik qarashlar kamol topdi. U korpusni o‘qimishli, ko‘plab zamondoshlarining boshi va yelkasidan yuqori bo‘lib tark etdi. U mavjud tuzumning illatlarini ko‘ra oldi va o‘z ona xalqining taraqqiyoti uchun kurash yo‘lini, ilmiy ijod yo‘lini tutdi. «Choqon butunlay plebey muhitida tugadi..., — deb yozadi G. I. Potanin, — plebeylik muhitidagi hayot ­Cho‘qonning demokratik g‘oyalari shakllanishiga ta’sir ko‘rsatmay qolmagan bo‘lsa kerak»* ³⁹ .
1853 yilda 18 yoshida Cho‘qon kadetlar korpusini tugatib, “qo‘shin otliq qo‘shinida” kornet sifatida ozod etilgan * ⁴⁰ .
* * *
Cho‘qon Valix ­novaning ijtimoiy va adabiy faoliyati maktabni tamomlagandan so‘ng darhol boshlandi. Rasmiy ravishda u Sibir Kazining 6-otliq polkining ofitseri sifatida tanilgan­

uning armiyasi ¹⁴¹ , lekin aslida Gʻarbiy Sibir general-gubernatorligi qoʻl ostida qolgan va bir yildan soʻng u oʻsha paytda Gʻarbiy Sibir va Qozogʻistonning shimoli-sharqiy viloyatlarini boshqargan general G.X.Gasfortning adyutanti etib tayinlangan. Shu bilan birga, Ch.Valixonovga Hudud Bosh boshqarmasi orqali ^{42 -sonli maxsus topshiriqlar boʻyicha ofitser lavozimi tayinlandi} .


Aka-uka Ciokanlarning guruh portreti. Qalam va siyoh , 1855. rasm. Ch.Ch. _ Valixonov .



Yosh Ch.Valixonov xizmatga kirishi bilanoq korpusdagi o‘zi bilgan bilimdon va ilg‘or odamlar muhitidan keskin farq qiladigan ofitserlik va byurokratik muhitga duch keldi ­. Bular asosan chorizmning mustamlaka apparatini tashkil etgan reaktsion zobitlar va amaldorlar edi. Ularga general ­G.X.Gasfort ²⁴³ va uning yordamchisi ­, Sibir qirgʻizlari viloyatini boshqargan fon Fridrix boshchilik qilgan.
Toʻgʻridan-toʻgʻri D.Fridrix rahbarligida ishlashga majbur boʻlgan Choʻqonning ­ahvoli juda ogʻir edi. Cho‘qonning peterburglik do‘stlariga yozgan maktublaridan ma’lum bo‘ladiki, Dyugamel Fridrix va uning tarafdorlari Kroyerus va Kuri ularning jinoiy qilmishlarini o‘jarlik bilan fosh qilgani, qonunbuzarlik, talon-taroj, tovlamachilik ­va buzg‘unchilikka sabab bo‘lgan barcha illatlarga qarshi kurashganligi uchun uni doimo ta’qib qilib, xo‘rlagan. chor mustamlaka apparati. Chor amaldorlari Cho‘qon Valixonovning ­ilmiy ishlariga har tomonlama aralashib , ­Qashg‘ar ekspeditsiyasi natijalarini kamsitishga harakat qildilar, uning Atbasar okrugi ordeniga katta sulton etib saylanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun unga qarshi fitnalar uyushtirdilar. Bu muhitda xizmat qilish Cho‘qonning sog‘lig‘iga juda qimmatga tushdi. A.K.Geyns 1865-yilda ochiq-oydin yozgan edi: “Bu yil Cho‘qonni cheksiz haqoratlar va nayranglar tobutga qo‘ydi”* ⁴ ' ¹ .
Cho‘qon xizmatga kirgan dastlabki kunlardanoq bu muhitda o‘zini yolg‘iz his qilib, chor amaldorlarining tevarak-atrofdagi bo‘shlik va jaholatdan chiqish yo‘lini izlaydi ­, ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullanishga intiladi. F. M. Dostoevskiyga yozgan maktubida (1856) u yashash va ishlashga majbur bo‘lgan chiriyotgan muhitdan shikoyat qiladi: “Omsk o‘zining g‘iybati va g‘iybatidan juda jirkanch.
men uni tark etish haqida jiddiy o'ylayotgan intrigalar. Bu haqda qanday fikrdasiz ­? Iltimos, maslahat bering, Fedor Mixaylovich. Qanday qilib buni yaxshiroq qilish mumkin? ”
Vatanga xizmat qilishni orzu qilgan Cho‘qon samarali va ijodiy faoliyatga intilardi.
Tez orada unga bunday imkoniyat paydo bo'ldi. Bunga Katta Juz qozoqlari va Issiqko'l qirg'izlarining ixtiyoriy ravishda Rossiyaga qo'shilishi munosabati bilan Qozog'istonda o'sha davrga kelib shakllangan tarixiy vaziyat yordam berdi . 40-yillarning boshlarida Katta juz qozoqlari ixtiyoriy ravishda Rossiyaga sodiqlik qasamyod qildilar va shu munosabat bilan 1845 yilda yangi Kapal qal’asiga asos solindi. O'sha paytda Verniyning istehkomlari yo'q edi, Ili o'lkasida, Tyan-Shan tog'larida, shuningdek Chu Nekay vodiysida juda ko'p mashaqqatli ish bor edi . Bu yerda Qoʻqon xonligining taʼsiri hamon kuchli boʻlgan, buni yetti-suv feodallari Touchubek* ^{45 harakatlaridan ham baholash mumkin} .
bu hududni tinch yo‘l bilan qo‘shib olishga qaratilgan ehtiyotkor va uzoqni ko‘zlab siyosat yuritish zarur edi . ­Vazifani K. K. Gutkovskiy, M. M. Xomentovskiy, M. D. Peremishelskiy va Cho‘qon Valixonovlar yetakchi rol o‘ynagan bir guruh ofitserlar hal qilishlari kerak edi .­
Chor maʼmuriyati mahalliy aholidan Oʻrta Osiyo xalqlarining turmush sharoiti, turmushi va urf-odatlarini yaxshi biladigan ziyolilarga juda muhtoj edi. Bu borada Cho‘qon Valixonov uning uchun ajralmas shaxs edi. Yosh bo'lishiga qaramay (18 yosh) u qozoq xalqining hayoti, urf-odatlari, ma'naviy va moddiy madaniyati xususiyatlarini boshqa zobitlarga qaraganda yaxshiroq bilgan ­; bir qancha sharq tillarini bilar edi. Ana shu sabablarga ko‘ra Cho‘qon bu muhim vazifaga jalb qilingan.
K. K. Gutkovskiy, M. M. Xomentovskiy, M. D. Peremishelskiylar ­bilimdon zobitlar, ilg‘or qarashli kishilar edi. M. Yu. Lermontovning Moskva universitetida o‘rtoq bo‘lgan M. D. Peremishelskiy ­Sankt-Peterburgdan “Sovremennik” jurnaliga obuna bo‘lgan va o‘z ­safdoshlari bilan birga rus matbuotining ushbu demokratik organining sonlarini o‘qib chiqqan. O'sha paytda (1854) Semirechensk viloyatida ishlagan G. N. Potanin shunday yozgan edi: "Przemishelskiy I otryadida.
dastlab rus jurnalistikasi bilan tanishdi” ¹⁴⁶ .
1854-1857 yillarda. Cho‘qon Katta juz qozoqlari va qirg‘iz qabilalarining bugu, saribag‘ish va soltu qabilalarining Rossiyaga tinch qo‘shilishi masalasini hal etishda faol ishtirok etadi. U rasmiy topshiriqlarni ilmiy tadqiqotlar bilan muvaffaqiyatli birlashtirdi ­: u geografiya, nasl-nasab, tarix bo'yicha turli xil ma'lumotlarni to'playdi, qozoqlar va qirg'izlarning urf-odatlari, xalq she'riyatini yozadi.
1855-yilda Cho‘qon general G.X.Gasfortning sayohatida qatnashib, Markaziy Qozog‘iston, Semirechye va Tarbag‘atoy bo‘ylab uzoq sayohat qildi. Uning marshruti Omskdan Semipalatinskgacha, u yerdan Ayaguz va Kapal orqali Zayliy Olatovigacha boʻlgan, oʻsha paytda Verniy istehkomining qurilishi ketayotgan edi * ⁴⁷ . Bu sayohat Ch.Valixonovning qozoq xalqi tarixi, uning turmush tarzini chuqur ilmiy o‘rganishiga asos bo‘ldi. ­Cho‘qon statistika, odat huquqi va qozoqlarning qadimgi diniga oid materiallar to‘plagan.
Qaytishda Cho‘qon G. X. Gasfortga faqat Oltin-Emel tizmasigacha hamrohlik qildi; u yerdan ­Jung'or darvozalariga sayohat qildi, Alako'l ko'li va Tarbag'atoy bo'ylab sayohat qildi, so'ngra Markaziy Qozog'istonga yo'l oldi va ­Karqarali, Bayan-Oul va Ko'kchetav orqali o'tib, kuzda Omskga qaytib keldi. Bu sayohat yosh Valixonovda unutilmas taassurot qoldirdi.
yosh ofitser-olimning bilimdonligi va qobiliyatiga hurmat bajo keltira olmadi . ­Safardan qaytgach, u Cho‘qonni mukofotga topshirib, unga eng xushomadgo‘y tavsifni berdi: yillar, lekin buni, qirg‘iz tilini, shuningdek, qirg‘izlarning mahalliy urf-odatlarini mukammal bilgan holda, u meni dashtga kuzatib qo‘ydi. katta foyda keltirdi ... U asoschi oldi-