Shimoliy Qozog'istonning tarixiy afsonalar bilan qoplangan, Valixonovning bolalik xotiralari bog'langan va uning bolalar va yoshlik rasmlarida aks ettirilgan joylari. Cho‘qon hali yoshligidayoq Qozoq xalq dostonining ilk yozuvlarini Qo‘shmurunda yaratgan.
Valixonovlar oilasi xotiralarida yozilishicha, Cho‘qon o‘ta quvnoq, zukko bola bo‘lgan.
Uning bolaligi dashtda, qahramonlik o‘tmishi haqida ko‘plab rivoyatlarni saqlaydigan xalq orasida o‘tgan va nozik didli bola yoshligidan tarixiy afsonalarni tinglagan, xalq vakillari bilan muloqot qilishni, oddiy odamlarning qo‘shiq va ertaklarini tinglashni yaxshi ko‘rgan. . Bolalik chog‘laridayoq Cho‘qon ma’naviyat omborining asosiy xususiyatlari belgilab bo‘lingan, u erta rivojlangan , ba’zan esa kattalardek fikr yuritgan.
buvisi Ayganimning ta'siri katta . Ta’sirchan, tabiatan iqtidorli bola uchun buvisi bitmas-tuganmas bilim va xalq donoligi edi. U Cho‘qonga qadimgi qozoq rivoyat va rivoyatlarini maftunkor tarzda so‘zlab berdi, o‘zi ishtirok etgan yaqin o‘tmishdagi tarixiy voqealarni esladi. Cho‘qon buvisi, ammo eng yaxshi xalq an’analari va urf-odatlarining sohibi bo‘lgan buvisi haqidagi yorqin xotiralarni bir umr saqladi.
Cho‘qon dastlab Qo‘shmurunda xususiy qozoq maktabida o‘qigan. Bu yerda u arab yozuvining asoslarini puxta egallagan va qalam bilan chizishni o‘rgangan. Bu maktabda ular odatda qipchoq va chagʻatoy tillarida oʻrta asr adabiyoti yodgorliklarini oʻqish, arab va fors tillarida soʻzlashuv
nutqi mashqlari, sharq shoirlari sheʼrlarini oʻqish bilan shugʻullanganlar.
Sultonning bolalari, an'anaga ko'ra, bir nechta sharq tillarini o'rganishlari kerak edi yoki ular aytganidek, "jety ya urttyn tshsh 6uiy" - etti xalqning tilini bilishlari kerak edi. Bu odat o‘sha davrda ham saqlanib qolgan bo‘lib, Cho‘qon, arxiv materiallaridan ko‘rinib
turibdiki, sharq tillari bilan shug‘ullangan, arab, keyinroq uyg‘ur savodini yaxshi o‘zlashtirgan.
Cho‘qonning bolalikdagi sevimli mashg‘ulotlaridan biri rasm chizish edi. U bu san’atni Valixonovlar oilasida uzoq vaqt Qushmurun qo‘rg‘onida yashagan rus topograf va geodezistlaridan o‘rgangan . Bundan tashqari, rus olimlari, muhandislari va ma'rifatli zobitlari Valixonovlar qishlog'iga
tez-tez tashrif buyurishdi, bu esa aqlli bolada san'at va adabiyotga qiziqish uyg'otdi.
Lochinchilik yosh Cho‘qonga katta zavq bag‘ishlardi. Cho‘qon dasht bo‘ylab katta sayohatlar uyushtirardi. Dashtlarning cheksiz kengliklari, yam-yashil to‘qaylari, qirg‘oqbo‘yi daryo vodiylari, baland qoyalar uni o‘ziga tortdi, ona tabiatining yaqinligidan zavqlanardi. Bunday sayohatlar Cho‘qonni o‘z ona yurti bilan tanishtirdi. Bolaligida u Oqmo'la va
Bayap-Oul dashtlariga borgan, Bayan-Oul tog'lari yaqinida yashovchi onasining qarindoshlariga tez-tez tashrif buyurgan. Bu sayohatlar Ch.Valixonov xotirasida uzoq muddat muhrlanib qolgan. Allaqachon kadetlar korpusining o‘quvchisi bo‘lib, u do‘sti G. N. Potanin
115 bilan ular haqidagi xotiralarini tez-tez baham ko‘rar edi .
Cho‘qon yoshligidan qozoq xalq she’riyatiga katta mehr ko‘rsatib, uning mumtoz namunalarini qog‘ozga tushirib, ota-onasiga ovoz chiqarib o‘qib berdi. Bolaligida u "Kozy-Korpepg va Bayai-Slu" va "Yerkokshe" xalq she'rlarining bir nechta variantlarini yozgan va keyinchalik o'qituvchisi N.F. Kostyletskiyga topshirgan.
Cho‘qonning xalq she’riyatiga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otishda uning oilasiga qozoq qo‘shiqchilari va hikoyachilarining tez-tez tashrif buyurishi katta rol o‘ynadi.
Cho‘qon she’riyatga, Sharqning boshqa xalqlariga mehr qo‘ygan. Qishloqqa qaytib, u sharq adabiyoti klassiklarining she’rlarini jon-jahdi bilan o‘qidi. Cho‘qonning o‘zi
yozganidek, u umrining oxirigacha sharq she’riyatiga mehrini saqlab qoldi. “Cho‘qon shoir ruhli, sharqona tasavvurga ega odam edi, – deb yozadi uning do‘stlaridan biri, taniqli publitsist N.M.Yadrintsev, “U arab she’riyatini yaxshi ko‘rar, ustozi Kostyletskiy bilan birga ulardan zavqlanardi ”
*
Chokning ilmiy qiziqishlarining shakllanishida yuqorida aytib o'tilganidek, otasining ilg'or rus ziyolilari vakillari bilan aloqalari katta ahamiyatga ega edi. Chingiz qishlog‘iga akademik A.I.Shrenk, dekabristlar S.M.Semenov, V.I.Shteingel, Sibir qozoqlari viloyat boshqarmasida ishlagan N.V.Basargin, Qozon universiteti talabalari S.Sotnikov, N.F.Kostyletskiy, T.S. kabi ko‘plab oliy ma’lumotli kishilar tashrif buyurishdi. Seyfullin*
17 .
Qozogʻistonni oʻrgangan rus olimlari uchun turli materiallar toʻplash va tayyorlashga jalb qilgan.
dekabrist V.I.dan xat oldik .
M. V. Ladijenskiyning
iltimosini bajarib, Chingiz bir necha marta eng yaxshi oqin va hikoyachilarni o'z joyiga taklif qiladi va Cho'qon yordamida qozoq qo'shiqlari va rivoyatlarini yozib oladi, so'ngra Omsk *
18 ga yuboradi .
Ilmga chanqoq Cho‘qonni tobora ortib borardi. U katta shaharda o'qishni orzu qiladi. Chingiz o‘g‘lini yaxshi ta’lim olishi mumkin bo‘lgan ta’lim muassasasiga topshirmoqchi edi.
1847 yilning kuzida otasi 12 yoshli Cho‘qonni Omskga o‘qishga olib keladi. Chingizning rus do'stlari unga o'g'lini joylashtirishga
yordam berishdi
Do'stlaringiz bilan baham: 
