|
1853-1859 yillarda Ch.Valixonov xizmat qilgan Omskdagi sobiq general-gubernator saroyi.
Men Valixonovni eng rahmdil mukofotga rag‘batlantirishni lozim topdim, u qirg‘izlar orasida alohida hurmatga sazovordir” 148 .
1856 yil boshida Ch.Valixonovga navbatdagi leytenant unvoni beriladi*' 49 .
Omskga qaytgach, Cho‘qon to‘plangan materiallarni umumlashtirishga kirishadi va shu asosda yerdan foydalanish, urug‘-oila munosabatlari, qozoqlarning qadimgi dini haqida rasmiy eslatmalar tuzadi.
1856 yilda Ch.Valixonovgacha ilmiy faoliyatni rivojlantirish uchun keng maydon ochildi.
1862-1864 yillarda Ch.Valixonov xizmat qilgan sobiq Gʻarbiy Sibir Bosh boshqarmasi binosi.
polkovnik M. M. Xomentovskiy boshchiligida tashkil etilgan yirik harbiy ilmiy ekspeditsiya . Ekspeditsiyadan maqsad qirg‘iz xalqi bilan tanishish va Issiqko‘l havzasini topografik suratga olish edi. “Biz bu ekspeditsiyada qatnashish sharafiga muyassar bo‘ldik, – deb yozadi Ch.Valixonov, – ikki oy davomida qirg‘izlarning yovvoyi toshlari orasida bo‘lib , asosan ularning urf-odatlari va tilini o‘rgangan holda turli ijobiy ma’lumotlar to‘plashga muvaffaq bo‘ldik” 150 .
Issiqkoʻl ekspeditsiyasi toʻgʻrisida M. M. Xomentovskiyning rasmiy maʼruzalari va maʼruzalaridan iborat fayl saqlangan. Taqdim etish uslubi va uslubiga ko‘ra, ularning salmoqli qismi Cho‘qon Valixonov tomonidan tuzilgan bo‘lsa kerak va mazmun jihatidan asosan uning Issiqko‘l kundaligi ma’lumotlariga to‘g‘ri keladi.
1856 yil may oyining ikkinchi yarmida M. M. Xomentovskiy ekspeditsiyasi tarkibida Ch. Valixonov oʻz sayohatini boshladi. Uning yo'li Ala-Ko'ldan Markaziy Tyan-Shashogacha va Issiqko'lgacha bo'lgan. U dastlab Zayliy Olatauga tashrif buyurdi va uning dovonlari orqali Kungeyga, so'ngra Tsrsk Olatauga bordi, Issiqko'lning shimoliy va sharqiy qirg'oqlarini, so'ngra daryo vodiysi bo'ylab sayohat qildi. Jirg‘alon Markaziy Tyan-Shan cho‘qqilariga ko‘tarilib, u yerdan ulug‘vor Xap-Tengri nanoramkasini ko‘zdan kechirishga muvaffaq bo‘ldi. «Mening sayohatimni, — deb yozadi Ch.Valixayov, — qoplangan erning tabiatiga ko‘ra, ikki davrga bo‘lish mumkin. Birinchi davr Jungriya bo'ylab, ya'ni Semiretskiy, Zayliy o'lkasi va Issiqko'lga sayohatimni yakunlaydi ... Men Jungriyaga birinchi marta 1856 yilda tashrif buyurganman va polkovnik Xomentovskiy tomonidan Issiqko'l ko'liga olib borgan birinchi ekspeditsiyada qatnashganman. . Keyin G’uljada uch oy yashadi. Umuman olganda, men besh oy Jungriyada bo‘ldim va Ala-Ko‘l bo‘ylab va uning narigi tomonidagi Tyan- Shangacha bo‘lgan hududni ko‘zdan kechirishga muvaffaq bo‘ldim 1. Bu safar chogʻida Choʻqon ornitologik va entomologik kollektsiya* 52 ni toʻpladi, gerbariy tuzdi, Semirechye va Issiqkoʻlning oʻsimlik va faunasini oʻrgatdi, Issiqkoʻlni oʻrganishda qatnashdi , natijada uning shakli va konturlari aniqlandi. uning banklari yangi xaritada o'zgartirildi.
Ch.Valixonovda Semirechye va Tyan-Shanda uchragan qadimiy madaniyatning upikalpyo yodgorliklari kuchli taassurot qoldirdi. Ayniqsa, Issiqko‘ldagi qadimiy shahar madaniyati qoldiqlari, qadimiy sug‘orish tizimlari qoldiqlari, arxitektura yodgorliklari, epigrafiya va tosh haykallar bilan qiziqdi. Bu yodgorliklarni o‘rganish Ch.Valixonov Katyaga o‘tmishda Issiqko‘l havzasini va butun Yetisuv hududini sho‘rlagan xalqlar hayoti tasvirini to‘liq qayta qurish imkonini berdi. «Rossiya Jungriya* 53 , — deb yozadi u, — koʻchmanchi hayotning kuchli hukmronligi bilan biroq kichik oʻtroq turmush tarziga ega edi; Biz bu haqda Xitoy tarixida birinchi tarixiy ma'lumotni topamiz - bu Chigu shahri haqidagi xabar bo'lib, u Issiqko'lning sharqiy qirg'og'ida bo'lgan va usun kunmi uchun xitoylik ishchilar tomonidan qurilgan. Asr oʻrtalarida bu yerda, ayniqsa, Ili vodiysida oʻtroq hayot keng tarqaldi. Olmaliq (hozirgi Turkiston qishlogʻi), Xapakay va Kayiak (hali ham mavjud) va Olmata (Vernoye istehkomi joylashgan) shaharlari butun savdo-sotiqda maʼlum boʻlgan va genuyalik savdogarlar Xitoyga borgan katta yoʻlda stansiya boʻlib xizmat qilgan. Buyuk xon huzuridagi qipchoq elchilari. Shunisi e'tiborga loyiqki, Osiyoning bu qismida ayniqsa ko'plab postoriylar va mopofizitlar, Issiqko'lda esa suriyalik yakobitlar,
Kataloniya xaritasiga ko'ra, ularda monastir bo'lgan... Bu yerda nasroniylik shu qadar kuchli tarqalganki, u o'ziga qarshi bir necha ta'qiblarni boshlagan, XVI asrda Issiqko'lda allaqachon bir nechta musulmon qishloqlari mavjud edi. Bu ma’lumotlar meni juda qiziqtirdi... “Ch.Valixonov ushbu sayohatda deyarli butun Rossiya Jungriyasida o‘troq hayot izlarini topdi va ular haqida keng tarqalgan xalq afsonalarini to‘pladi. U shunday yozadi: “... Men muvaffaqiyatga erishdim
Qadimgi Olmaliq xarobalaridan topilgan bir qancha tilla buyumlar va tangalarni ham xarid qiling. Men bu mavzuni alohida maqolada taqdim etish niyatidaman 2.
Issiqkoʻl va Markaziy Tyan-Shan boʻylab sayohat qilgan Choʻqon qirgʻiz ovullarida boʻladi, bugu, saribagʻish, soltu qabilalarining hayoti va turmush tarzi bilan qiziqdi. Ular orasida uzoq vaqt yashab, u qirg‘iz qadimiy bilimdonlari bilan tez-tez suhbatlashdi, qirg‘iz irchilarining qo‘shiq va hikoyalarini tingladi, qirg‘izlarning xalq afsonalarini, tarixiy va nasl-nasab an’analarini, ertak va dostonlarini tinimsiz yozib qoldirdi.
Cho‘qon Tyan-Shan va Issiqko‘l havzasi qirg‘izlari o‘rtasida ilmiy tadqiqot olib borayotgan bir paytda Xitoy bilan savdo aloqalarini o‘rnatish bo‘yicha Xitoy hukumati bilan muzokaralar olib borish uchun G‘uljaga “maxsus shaxs” yuborish masalasi to‘xtab qolgan edi. Chuguchak shahridagi rus savdo punkti yoqib yuborilganidan keyin. Bu masalani o‘zaro manfaatli hal etish uchun Xitoy hukumatiga “ G‘uljada o‘zaro mulohaza talab qiladigan masalalarni muhokama qiladigan har ikki tomondan ishonchli shaxslarni tayinlash” taklif qilingan 55 . Bu taklif Xitoy hukumati tomonidan qabul qilindi . Rossiyadan vakil sifatida dastlab Katta Juz qozoqlarining pristavi podpolkovnik M. D. Peremishelskiy tayinlangan boʻlsa, keyinchalik bu vazifa Choʻqon Valixonovga yuklatilgan. Shu munosabat bilan general G. X. Gasfort M. M. Xomentovskiyga zudlik bilan Issiqko‘l ekspeditsiyasi ishini yakunlab, ortga qaytish haqida shoshilinch buyruq berdi. Bunga javoban Xomentovskiy shunday deb yozgan edi: "27 iyun kuni kuryer tomonidan otryadni ko'ldan qaytarish to'g'risida janoblarining buyrug'ini oldim . Issiqko‘l, men bu sanani daryodan butun otryad bilan qildim. Aksu va Vernoye istehkomiga bordi. 13 iyul kuni Cho‘qon o‘z kundaligida shunday yozadi: “Men Issiqko‘ldan ketishga qaror qildim. Men ko'rish va bilishim kerak bo'lgan hamma narsa allaqachon tugagan" * 56 .
Cho‘qon iyul oyi o‘rtalarida Vernoye istehkomiga qaytdi va u yerdan Kapalga yo‘l oldi, qolganlar u yerda uning kelishini kutib turishardi.
*** F<+
- jt£T
bm+4Fwt* 'i
Wk* »***' P**"****?
■ r-^ V£ -_
. ^ ^ _ ^.'^ *rr~ t
■ yil ^. **
• •! # *4 * ' . »
\2MVt
*uu~G-~ fp&* « 4shliA
1u>e^nw^ »4m& +VI^£' psh*u &&*** /u, t^bJL*
TScb-^D »*.. ' '
Do'stlaringiz bilan baham: |
