Chokan valixonov

Cho‘qon Qashqardan olib kelgan piyola (Ko‘kchetov viloyat muzeyi).
taklif etilayotgan asarlar to‘plamini tahrir qilishni o‘z zimmasiga oling ­va ushbu to‘plam uchun nashriyot toping. Mashaqqatli o‘qishimga qaramay, bu masaladan qochishga jur’at eta olmadim, uni Cho‘qon Valixonov xotirasida ham, sharqshunoslik fanida ham, shubhasiz, foydali va zarur deb topdim va uning qog‘ozlarini saralashdek og‘ir yukni o‘z zimmamga oldim. Bu ish men o'ylagandan ham muhimroq bo'lib chiqdi. G. I. Potanin menga nusxalarini berdi, afsuski, ular asl nusxalari bilan tasdiqlanmagan va men ulardan ba'zilarini ­² ololmadim .
Keyinchalik, janob Potanin orqali men ­K. K. Gutkovskiyning qizi K. K. Gutkovskayadan Valixonovning navbatdagi qoralama qog‘ozlarini oldim.
Mening iltimosim bilan G. N. Potanin va N. M. Yadrintsev Cho‘qon Valixonov haqida o‘z xotiralarini yozdilar; va bundan tashqari u haqida Turkiston viloyatida xizmat qilgan va ­1891 yilda Jedds ^{3 shahrida rus} konsuli lavozimida vabo kasalligidan ­vafot etgan vatandoshi I. Y. Ibrohimov tomonidan yozilgan eslatma oldim . ­Valixonovni yaxshi bilgan S. Ya. Kapustin, rejalashtirilgan nashrdan qat'i nazar, Valixonovning batafsil tarjimai holini yozishga qaror qildi, lekin hamma narsa faqat bitta muqaddima bilan cheklanib, unda ­Valixonovning o'zi haqida hech qanday ma'lumot yo'q ¹⁴ .
I. R. Geografiya jamiyati kengashi mening taklifim bilan Valixonov asarlarini nashr etish xarajatlarini jamiyat hisobidan qabul qilishni mumkin deb topdi va men chop etishni boshlashim mumkin edi. Eng muhimi, Valixonovning asosiy asari bosilgan asl nusxasini ­ololmaganimdan xijolat bo‘ldim ­: “Oltishar davlati yoki Xitoyning Nan -JIy (Malaya Buxarin) provinsiyasining oltita sharqiy shaharlari haqida. 1858/59"; Gap shundaki, bu maqola Jamiyat eslatmalarida shunchalik beparvolik bilan tahrirlanganki, u noto‘g‘ri nashrlarga to‘la. Uni chop etgandan keyingina ­Tashqi ishlar vazirligi arxivida saqlanayotgan Valixonovning hisoboti bilan tanishish imkoniga ega bo‘ldim. Hisobot kotibning qo‘li bilan va joylarda qayta yozilgan, lekin hamma joyda emas, Valixonovning o‘zi tuzatgan.
Ushbu matn bilan ushbu jildda chop etilgan matn o'rtasidagi barcha farqlarni men alohida joylashtirdim (398-403-betlar) va boshqa barcha qo'shimchalar ­to'liq taqdim etildi.
Sharqiy Turkiston haqida bizning ­asrdagi ma'lumotlarimiz asosan Sibir tomondan, Sharqiy Turkistonga kirib kelgan savdogarlardan to'plangan. Bu hududning eng ajoyib ta'rifi ­bizning kazak korpusida xizmat qilgan qirg'iz sultoni Valixonovning ishi. 50-yillar arafasida u savdogar sifatida Sharqiy Turkistonga kirib, bir qancha qoʻlyozmalarni yigʻishga muvaffaq boʻldi. U Jungriya va Oltishar (ya’ni Olti burchak) tavsifini tuzgan, shundan keyin Sharqiy Turkiston ma’lum bo‘lgan. Ushbu asar 18 (51 yil) "Geografiya jamiyati eslatmalari" da joylashtirilgan.
CHOQON CHINGISOVICH VALIXONOV HAQIDA
Qirg'iz Cho'qonining tarjimai holi qiziq hodisa? Valixonov - osiyolik va yevropaliklarning o'ziga xos kombinatsiyasi ­. Valixonov tug'ilishi bo'yicha qirg'iz zodagonlariga mansub ­bo'lib, o'zlarini Chingizxon avlodlari (1830-yillarning ikkinchi yarmida tug'ilgan) * ^{1 deb hisoblaydigan "oq suyak" 1} , oxirgi ­qirg'iz xoni Valining nabirasi va ulug'i edi. xon Ablayning nabirasi, uning ostida; Qirgʻizlarning oʻrta qoʻshini Rossiya fuqaroligiga kirgan va Qirgʻiz choʻlida, Qushmurun traktida ( ­Tobolsk viloyati, Petropavlovskdan janubi-gʻarbda) tugʻilgan. Uning musulmon nomi * Muhammad-Hanafiya; Cho‘qon — ko‘cha nomi. da oʻqigan. Omsk kadet korpusi, qirqinchi yillarda otasi o'qigan harbiy kazak maktabidan o'zgartirildi. Cho‘qon rus tilini bir og‘iz ham bilmay korpusga kirdi va 1853 yilda ofitser lavozimidan ozod qilindi (tengdoshlaridan bir yil oldin, chunki u chet ellik bo‘lgani uchun maxsus harbiy fanlarni tinglashga haqqi yo‘q edi ­). U o'sha paytdagi G'arbiy Sibir general- gubernatori Gasfortning ad'yutanti etib tayinlangan . ­Cho‘qonning rivojlanishiga, ­avvalo, o‘z iste’dodi, ayniqsa, ­o‘sha paytdagi Omsk jamiyatining bir qancha o‘qimishli kishilari (Gutkovskiy, Kapustin, marhum S. Ya. Kapustin) ning chet ellik sifatida unga alohida e’tibor bergani yordam bergan. * do'st), bu erda u bitta sifatida qabul qilindi. Gutkovskiy Sibir qirgʻizlari viloyatini boshqaruvchi gubernatorning oʻrinbosari etib tayinlangandan soʻng, u Choʻqon bilan yanada yaqinroq boʻlib, unga qirgʻizlar ^{1 boshqaruvi boʻyicha eslatmalarni tuzishni topshiradi} .
O'sha yillarda G'arbiy Sibirda bo'lgan P. P. Semenov Cho'qonga kamdan-kam uchraydigan hodisa sifatida qiziqqan, uning bilimi va Turkiston haqidagi adabiyotdagi bilimdonligidan hayratda qolgan. ValAGxanovning nekrologida ( P.P. Semenovning maʼruzalari asosida tuzilgan) 1858 yilda (Gʻarbiy Sibir hukumati tomonidan Sharqiy Turkistonda davom etayotgan tartibsizliklar va qoʻzgʻolonlar munosabati bilan ) “ ­Qashgʻarga ishonchli odam yuborish zarurligi eʼtirof etildi. ­.ch mintaqaning mavqei haqida ishonchli ma'lumotlar o'rnida olish va: O'rta Osiyoning bu qismlaridagi savdo yo'llarini imkon qadar o'rganish. Buyruq xavfli edi va uni bajarish uchun "katta qat'iyatli, kuzatuvchan aqlli va shu bilan birga tatar tilini va sharqona texnikani biladigan odam kerak edi, chunki Osiyo libosida yashirinib yurish kerak edi. Bu shartlarning barchasiga Valixonovdan ko'ra ko'proq mos keladigan odamni topish mumkin emas edi . ­1858 yil iyun oyida u Semipalatinsklik boy sart savdogarning karvonida sayohatga chiqdi ­, go'yoki bir vaqtlar Qashg'arda yashab, Rossiyaga ko'chib kelgan yosh sart Olim nomini oldi. Valixonov sochini oldirib, osiyocha kiyinib, Semipalatinskdan kelgan karvon bilan yo‘lga chiqdi. Karvon Qashqarga eson-omon yetib keldi va 1859 yilning bahorida hozirgi Verniy shahriga qaytib keldi. Nekroloqda biz o'qiymiz: “Bu sayohat geografik jasorat edi. Marko Polo davridan buyon Qashqarga birorta ­yevropalik tashrif buyurmagan, mana shu toroda o‘ldirilgan baxtsiz Adolf Shlagintveytdan boshqa. Cho‘qonni Olim* ^2ning (uning ismi bilan atalgan) qarindoshlari asrab olishgan, undan xursand bo‘lishgan, qaytgan sharafiga ziyofatlar uyushtirilgan; qarindosh-urug‘lar go‘zal kelin topib, Cho‘qonga uylanishdi (mahalliy odat bo‘yicha, shaharda bo‘lgan muddatga ­).
Bu vaqtda Qoshg‘ar o‘lkasida endigina inqilob sodir bo‘lgan, bu inqilobni qo‘zg‘olonchi Yoqub-bek ^{2 amalga oshirgan} va pogrom izlari hamon ko‘rinib turardi. Valixonov Qashqar maydonida inson boshi piramidasini ko‘rgan va aholi ular orasida Shlagintveyt boshlig‘i ham borligini aytishgan. Nihoyat, Qashg‘ar ma’muriyatiga Olim niqobi ostida bir rus zobiti yashiringanligi haqida xabar yetib keldi, ammo bu xabar juda kech keldi: karvon allaqachon Rossiyaga qaytayotgan edi. Qashg‘ardan quvg‘in yuborildi, ammo karvonga yetib olishga ulgurmadi — u Rossiya chegarasini kesib o‘tdi.
Cho‘qonning sog‘lig‘iga kadetlar korpusining tosh devoridagi hayot ham yomon ta’sir qilgan bo‘lsa kerak. Har yozda uni ­o‘z yurtiga, dashtga jo‘natishsa-da, ammo bu safarlarda ­qishda tanasining yo‘qotganini to‘ldirolmadi. Qashqar ekspeditsiyasining oxirida ­uni Peterburgga chaqirishdi, ammo iqlim va poytaxt hayoti uning sog'lig'ini yanada yomonlashtirdi: u iste'mol alomatlarini ko'rsatdi va shifokorlar uni keyingi yili dashtga jo'natishdi. Keyinchalik u dashtda (Ko'kchetav tumanida) yashab, qishlash uchun Omskga jo'nab ketdi. General Chernyaev ­Toshkentga qarshi birinchi yurishni boshlaganida, Valixonovni kampaniyada qatnashishga taklif qilishdi, lekin u urush manzaralariga chiday olmadi va, shekilli, general Chernyaevning biznes yuritish haqidagi qarashlarida hali ham rozi bo'lmagan va ms . Verniyga sayohat. Uning kasalligi og'irlashib, ­1864 yilda Qirg'iz ovulida (Ko'lja o'lkasi bilan chegarada) 31 ^{3 yoshida vafot etdi} . '