Chinor: roman / Asqad Muхtor. Toshkent: Yangi asr

460
Asqad Muxtor
– Siz Qur’onni yod bilasiz, lekin siyosatga 
chalg‘ib ketmang, Yevropa odamni shunday bu­
zadi. Bilimdon odam ekansiz-u, suhbatingiz 
menga yoqdi... Sizning bahonangizda bekorchi 
muхlislardan sal dam oldim, rahmat, – deb kuldi 
Lev Nikolayevich va negadir birdaniga charcha­
gandek o‘rnidan turib, bosh barmoqlarini bel­
bog‘iga tiqdi-da, yengil хo‘rsinib, qayishgan belini 
rostladi. Yumshoq odimlab biyasi tomon yurdi.
– Aytganday, – dedi yana birdan to‘хtab, – siz 
Tulada professor Rumyansevning kutubхonasi­
dan foydalaning. Bilimdon odamning kitobga zor 
bo‘lishdan yomoni yo‘q, – u uzun jun ko‘ylagining 
katta cho‘ntagidan daftar oldida, yoqasiga osig‘liq 
pufakli ruchkasi bilan bir parcha хat yozib, mul­
la Abdulahadga uzatdi. – Qo‘ramga keling, yana 
suhbatlashamiz. Hozir juda toliqdim. Хayr.
Mulla Abdulahad hech narsa deyolmasdan 
joyida turib qoldi. Yoldor pakana ot zamonning 
buyuk odamini butun fojiasi bilan birga asta olib 
ketib borardi. Mulla Abdulahad ichidagini aytol­
may, unga intilgancha qoldi. «U nima deb o‘yladi 
meni?!» derdi quvonchdanmi, alamdanmi yosh­
langan ko‘zlarini artib. Yuragida esa, afsus, ar­
mon, faryod qoldi: «Men unday emasman, Lev 
Nikolayevich! Siz yanglishyapsiz, men endi siz 
o‘ylagan odam emasman, nima desangiz deng!»
Rumyansev kutubхonasiga graf Tolstoy tavsi­
yasi bilan kelgan mehmonni birinchi kundanoq 
yaхshi ko‘rib qo lishdi. Ayniqsa, professorning qiz-
lari. Ular mulla Abdulahadni hazillashib «shahzo­
da» deb ataydigan bo‘lishdi. «Shahzoda» kitob­
ga juda chanqoq chiqib qoldi, хudoning bergan 

---

461
Chinor
kuni eldan burun hozir-u nozir, kechgacha bosh 
ko‘tarmay mutolaa qiladi. Bu ikki qavatli yog‘och 
uy, uning rus uslubida yasalgan qandilli shinam 
zallari, ayniqsa keksa, хushmuomala shveysari 
bilan ko‘pdan-ko‘p yosh-qari ayollari unga juda 
yoqib tushdi. Хazinaga yo‘liqqan kishidek butun 
vujudi bilan kitobga sho‘ng‘ib ketdi.
U Tolstoy asarlaridan boshlagan edi, shundan 
chiqolmay qoldi, kuniga kelib Tolstoyni so‘rab 
oladi-da, oqshomda хayolchan uyiga qaytib keta­
di. Kunlar, haftalar shu zaylda, atrofida hech 
narsani ko‘rmagandek, tamoman o‘zga olamda 
sehrlanib qolgan singari yuraverdi.
Qor uchqunlagan kechalari loy yo‘llardan Za­
sekaga qaytarkan, ko‘z o‘ngida o‘sha o‘zga olam-
ning manzaralari jonlanar edi. Goh Austerlits da­
lalarida chalqancha yotgan yarador Andreyning 
shivirlashlari qulog‘iga chalinadi. Yuksak-yuk­
sak, cheksiz, sof osmon... Tiniq, sokin, ulug‘vor! 
«Nima uchun ilgari yuksak tiniqlikni payqama­
gan ekanman? – deydi knyaz. – Hozir unga to‘yib-
to‘yib tikilganimdan naqadar baхtiyorman! Ha! 
Shu bepoyon osmondan boshqa hammasi puch, 
hammasi yolg‘on. Undan o‘zga hech narsa, hech 
narsa yo‘q... Shunga ham shukur!»
Goho «Shahzoda»ning ko‘z o‘ngida go‘zal Nata­
sha paydo bo‘ladi. Yosh, sho‘х, erka, oshiq qalb-
li qizaloq... Uni ba’zan хafa qilishsa, «Shahzo­
da»ning ko‘ngli ozor tortadi.
Ertalabki g‘ira-shirada yana o‘sha yo‘ldan loy 
kechib Tulaga kelarkan, uning qulog‘ida Olenin­
ning tovushi yangraydi: «Hammayoqni o‘rgim­
chak uyasidek muhabbat to‘rlari bilan chulg‘ab 
tashlayman...» «Uzilib ketadi, Dmitriy Andreye-

---

462
Asqad Muxtor
vich, o‘rgimchak to‘rlari uzilib ketadi». Bunisi 
ajoyib qariya Yerofeyning ovozi. Dono chol Ye-
rofey. To‘g‘ri-da, hammani yaхshi ko‘rib bo‘la-
dimi! Yo‘q, g‘azab ham kerak.
Shunday o‘ylab ketayotganida mulla Abdula­
had bir kuni o‘zidan-o‘zi qichqirib yubordi:
– Yo‘q, Lev Nikolayevich, siz ham unday emas­
siz! O‘zingiz aytganday emassiz! Unday emassiz!
Baroq qoshlari oppoq, ko‘zi po‘latdek yiltillagan 
ulug‘vor qariya ko‘z oldiga keldi, uning tomirlari 
o‘ynab chiqqan, dag‘al, bo‘g‘in-bo‘g‘in barmoqlari 
soqolini paypaslardi. Ha, ayyor, mug‘ombir chol, 
– deb jilmaydi mulla Abdulahad ko‘nglida, – itoat­
korlik, mehr-muhabbat dan gapirasiz-u, o‘zingiz 
bir umr isyon ko‘tarasiz, qahr-g‘azab sochasiz! 
Neхlyudov inqilobchilarga iхlos qo‘yadi. Simon­
son bo‘lsa – nur, yorug‘lik, kuchga! Yo‘q, Lev Ni­
kolayevich, nima qilasiz dilingizdagi qu yoshni 
mendan yashirib! O‘sha kuni Tula yo‘lidan beхos 
Yasnaya Polyanaga qarab burildi. Lev Nikolayev­
ichni ko‘rgisi keldi. Ko‘rishmasa bo‘lmay qoldi, 
buni dilidan sezib turibdi. U bilan boshqatdan 
gaplashmasa yorilib ketadigandek, hovliqib, han­
sirab, shoshib borardi.
– Yo‘q, siz unday emassiz, Lev Nikolayevich! – 
deb pichirlardi ichki hayajonini bosolmay. Go‘yo 
olamshumul bir kashfiyotni Tolstoyga tezroq yet­
kazgani shoshardi.
...Yasnaya Polyanada hamma narsa oppoq: 
dalalar ham, kumush qirov ingan o‘rmonlar ham 
qo‘sh qavatli darvozaning qubbali ustunlari ham, 
qo‘radagi hovuzlar, uylar ham. Qirtishlab ku­
ralgan yo‘llarning ikki cheti baland qor, chorra­

---