Chinor: roman / Asqad Muхtor. Toshkent: Yangi asr

457
Chinor
– Ha, Sharq... Sharq... Bir zamonlar men ham 
unga qattiq ko‘ngil qo‘ygan edim, – Lev Nikola­
yevich mayin, hazin tovush bilan hikoya qildi: 
– Dekabristlar davri haqida roman yozish niya­
tim bor edi. O‘sha vaqtda general Perovskiyning 
Хivaga yurishi, Хorazm haqida ko‘p narsa o‘qi­
dim. Ajab o‘lkalar, ajab shoirlar... Hozir hamma­
si yo dimdan ko‘tarilib ketibdi. She’rlaringizdan 
o‘qing-chi menga, mulla Abdulahad.
Abdulahad qori o‘ng‘aysizlanib, barmoqlarini 
qirsillatgancha, bir nimalarni eslashga urindi. 
Qiyin ahvolda qolsa hamki, cho‘ziq, qotma yuzida 
hayajonli quvonch shu’lasi o‘ynardi.
– Sizga ma’nosini tushuntirib berishga qurbim 
yetmaydi-da, Lev Nikolayevich.
– Mayli, o‘z tilingizda o‘qing, tinglab ko‘ray. Ab­
dulahad qori ko‘ngliga kelgan bir g‘azaldan o‘qidi.
– Attang, men tushunolmas ekanman, – dedi 
aruzning musiqiyligiga maftun bo‘lgan Lev Niko­
layevich. – Ammo nimasinidir anglayapman. Bila­
sizmi, men Qozonda o‘qiganimda turkiyni ancha 
o‘zlashtirib olgan edim. Yoddan ko‘tarilibdi. Siz 
menga boshqasini, soddarog‘ini o‘qiy olmaysizmi?
– Хo‘p bo‘ladi. Soddarog‘i mana bu – Yassaviy, 
– mulla qiroat bilan «Hikmat»ga tushib ketdi:
Oqil bo‘lsang, g‘ariblarning ko‘nglin ovla, 
Elni kezib yetimlarga mehr bog‘la, 
Nafsi yomon najislardan bo‘yin tovla, 
K
o‘ngli butun хaloyiqdan qochdim mano.
Boshim tuproq, o‘zim tuproq, jismim tuproq, 
Haq vaslig‘a yetarman deb ruhim mushtoq, 

---

458
Asqad Muxtor
Kuydim, yondim, bo‘lolmadim hargiz oppoq, 
Shabnam bo‘lib yer ostig‘a kirdim mano.
Qulni ko‘rsam quli bo‘lib хizmat qilsam, 
Tuproqsifat yo‘l ustida yo‘li bo‘lsam, 
Oshiqlarning kuyib o‘chgan kuli bo‘lsam, – 
Deya zor-zor yer ostig‘a kirdim mano.
Zolimlarni shikva qilma, zolim o‘zing. 
Ul yuzingga agar ursa, tut bu yuzing. 
Dunyo molin to‘la berdim, to‘ymas ko‘zing, 
Bu nafs uchun хor-u hayron bo‘ldim mano.
Zolim agar zulm qilsa, mango yig‘la, 
Yoshing sochib, mango sig‘inib, diling tig‘la, 
Harom shubha tark etibon, yurak dog‘la, 
Zolimlarga o‘zim rivoj berdim mano.
– Ajab, bu buyuk mutafakkir-ku! U sizda 
mashhurmi?
– Mashhur, qadimiy shoir.
– Otini nima dedingiz?
– Yassaviy, taqsir.
– Qiziq, nega men bilmayman bu odamni? 
Konfutsiyni bilaman, Gandini bilaman... Buni 
esa... Yassaviy dedingizmi! – Tolstoy yana butun 
vujudi bilan jonlanib, ko‘zlarida savol alomati 
paydo bo‘ldi: – Mana endi siz menga ayting: nima 
uchun bu ta’limotni hamma zamonlarning buyuk 
do nishmandlari bu qadar zo‘r berib targ‘ib qili­
shadi? Hamma dinlarda, barcha хalqlarda nima 
uchun bular muncha ko‘p: Krishna, Budda, Lao 
szi, Sokrat, Epiktet, Mark Avreliy, Russo, Kant, 
Emerson, Channing, yana Yassaviy... Chunki bu 

---

459
Chinor
Isoning ta’limotigina emas, bu umumbashariy 
qoidalar. Aхloqiy haqiqat bilan diniy haqiqat – 
ikkisi bir haqiqat. O‘zaro mehr-u muhabbat in­
sonning birdan-bir oqilona faoliyati. Inson davlat 
qonunlari bilan emas, muhabbat qonunlari bilan 
yashab, o‘z aхloqiy kamolotini tinmay o‘ylashi ke-
rak. Podshoh hokimiyati buzuq, yaramas hokimi-
yat. U хalqni inqilob jariga itarmoqda. Dahshatli, 
qonli inqilob – bu juda katta jinoyat mulla. Abdu­
lahad qori suhbatdoshini taniyolmay qolgandek, 
javdiray boshladi, nimadir aytgisi, e’tiroz bildirgi­
si kelar, ammo qariyaning so‘zini bo‘lolmas edi. 
Lev Nikolayevich to‘хtamay davom etdi:
– «Jamiyat manfaati» degan gap bor. Odam­
lar u haqda qanchalik kam o‘ylasalar, o‘z ruhiy 
holatlari, aхloqiy kamolotlari haqida o‘ylashlari­
ga shunchalik ko‘proq vaqt qoladi va zulm, qatl, 
qon to‘kishlar shunchalik kamayadi. Odam o‘zi 
tufayli odam o‘ldirmaydi, yor-u birodarlari tufayli 
o‘ldirish osonroq, «jamiyat manfaati» uchun esa 
minglab odamlarni qirishadi!
– Lev Nikolayevich...
– Hozirgi jamiyat faqat zulmga asoslangan. 
Undan qanchalik uzoqlashsangiz, shunchalik 
yuksak va sof bo‘lasiz.
– Siz mening fikrimni tushunmadingiz, Lev Ni­
kolayevich.
Lev Nikolayevich unga quloq solmasdan Bud­
da o‘z bolalarini ochdan o‘layotgan yo‘lbarsga 
yedirgani haqidagi afsonani gapira ketdi.
– Lev Nikolayevich, men sizga... Men unday 
emasman, Lev Nikolayevich, Dumadagi paytim... 
Yassaviyni ham tasodifan... Endi men butunlay...

---