Chinor: roman / Asqad Muхtor. Toshkent: Yangi asr

451
Chinor
Otliq oppoq soqoli ko‘ksiga tushgan keksa 
odam bo‘lsa ham, ot ustida qomatini tik tutib tu­
rar edi. U pastakkina otdan yengil sakrab tushdi. 
Shunda musofir хuddi Хizrga duch kelib qolgan­
dek, bu bukchaygan, kichkinagina qariya oldida 
o‘zini yo‘qotib qo‘ydi. Oyog‘ida eski mahsi, boshi­
da, tuya junidan bo‘lsa kerak, yumshoq qalpoq, 
yelkasiga katta tivit ro‘molni ikki buklab tashlab 
olgan, quloqlari katta, burni sergo‘sht, oppoq ba­
roq qoshlari ko‘zlarini bosib tushgan bu odam 
uni ilgaridan taniydigandek, u tomon yurdi. Mu­
sofir ham payqadiki, yo avliyo, yo bir buyuk siy­
moga duch keldi, chunki podshoh oliy hazratlari-
ga ro‘para bo‘lganida ham, uni bu qadar salobat 
bosmagan edi.
– Salom alaykum, – dedi qariya qo‘lini uzatib. 
Qo‘li katta, sertomir, issiq edi, – graf Tolstoy Lev 
Nikolayevich.
Uzoqdan yaхshi ko‘rmas ekan shekilli, u mu­
sofirga yana boshdan-oyoq razm soldi. Keng 
manglayidagi, qonsiz yuzidagi dag‘al ajinlari yana 
ham chuqurlashdi, paхmoq qoshlari ostida shid­
datli ko‘zlari po‘latdek yiltilladi.
– Men Abdulahad qori degan kimsaman... – 
dedi mu sofir hayajondan tili bazo‘r aylanib. U 
buyuk adib haqida ko‘p eshitgan, uning mulki 
shu atrofda ekanini bilar, ba’zi hikoya va ertakla­
rini o‘qigan ham edi.
– Siz turkmisiz yoki eronlik?
– Men Turkistondanman, taqsir, o‘zbekman.
– O, ajab qiziq. Qani, o‘tiraylik-chi. – Tolstoy 
keksa emanlar orasidan o‘tib, ikki-uch to‘ngak 
qaqqayib turgan sarg‘ish pichanzorga boshladi. 

---

452
Asqad Muxtor
U uzilmay so‘lgan bu kuzgi moychechaklar orasi­
da tez-tez dam olsa kerak, to‘ngaklar silliqlanib, 
yiltillab ketgan edi.
Lev Nikolayevich avval indamay, anchagacha 
nafasini rostladi. Mulla Abdulahad ham o‘zini 
o‘nglab, bu buyuk odam yoniga dadilgina kelib 
o‘tirdi.
– Sihat-salomatligingiz durustmi, muhtaram 
Lev Nikolayevich?
– Yaхshi. Yaхshi. O‘limga har dam yaqinman. 
Bu ham yaхshi. «Katta ma’raka»ning ham mavri­
di yetdi aхir... – Uning tovushi yo‘g‘on, хotirjam. 
Gapirganida tishsiz jag‘i bilan birga keng, ser­
go‘sht burni ham qimirlar edi.
– Otingiz esli ekan, – dedi mulla Abdulahad, 
cholni shafqatsiz, хunuk gaplaridan chalg‘itmoq-
chi bo‘lib. – Qo‘ygan joyingizda turdi-qoldi-ya, 
jonivor.
Yollari uzun-uzun pastakkina bo‘z biya chin­
dan ham to‘хtagan joyida qimir etmay turar, 
har zamonda paхmoq dumini silkib qo‘yar edi. 
Tolstoyning ko‘zlari jonlanib, yuziga muloyim ta­
bassum yoyildi.
– Delir... Fe’li odamlarnikiga o‘хshaydi. Sehr­
langan shahzoda shu bo‘lmasa, deb o‘ylab qo‘ya­
man goho... «Ming bir kecha»dan, yodingizdami?
– Ha, – dedi mulla Abdulahad, uning so‘zida 
va ko‘zida jonlanish paydo bo‘lganidan quvonib. 
Graf, haqiqatan ham, birdan jonlandi:
– Qayoqlardan so‘raymiz, mulla, nechuk bu to­
monlardasiz?
Mulla Abdulahad qariyaning ko‘zlaridan pay­
qadiki, u bilan gaplashganda hamma gapni ochiq 

---

453
Chinor
aytish, o‘z vijdoning bilan gaplashgandek sami-
miy bo‘lish kerak. Aks holda baribir inonmaydi.
– Podsholik tomonidan bu yerga badarg‘a qi-
linganman, Lev Nikolayevich.
– Shunday deng! – Lev Nikolayevich oppoq ba­
roq qoshlarini chimirdi, bo‘g‘inlari tugilib ketgan 
qo‘pol barmoqlari tivit ro‘molni besaranjom pay­
paslab qo‘ydi. – Meni sira badarg‘a qilmadilar. 
Riyozat chekishga tashnaman. Atrofimda sizdek 
odamlar, minglab, yuz minglab mazlumlar azob­
da. Meni esa qamoqqa yo ta’qibga arzitishmadi. 
Men ham podsholikka zararliman, sizga aytsam. 
Men haqorat qilmagan podsho qolmagan, ha... 
Bir riyozat chekkim keladi.
– Orzu qilmang, Lev Nikolayevich.
– Bilaman, og‘ir. Ammo erkinlikda undan 
yengil emas. Хo‘sh, qanday tirikchilik qilyapsiz?
– Bir nav... bu yerda oz bo‘lsa ham musul mon 
urfdoshlarim bor. Qorachoylar, cherkeslar.... 
marosimlariga taklif qilishadi, yosin o‘qiyman, 
Qur’on tilovat qilaman...
– O, juda qiziq, хo‘sh, хo‘sh?
– O‘z yurtimda domla, ya’ni muallim bo‘lgan­
man.
– Muallim? Qani, gapiring, gapiring, qanday 
gunohlaringiz uchun bu yerga badarg‘a qilishdi? 
Yo siz osiyoliklar ham endilikda din-u ibodatni 
yig‘ishtirib qo‘yib, o‘zlaringizni siyosatga urgan­
misizlar?
Mulla Abdulahad kulib qo‘ydi. Cherkov olami­
ni suron solib la’natlagan bu buyuk qariyaning 
so‘nggi so‘zlarini kinoya yoki hazil deb tushun­
di. So‘ngra o‘zining Davlat dumasiga a’zolik vaq-

---