Chinor: roman / Asqad Muхtor. Toshkent: Yangi asr

448
Asqad Muxtor
Eshik tepasidagi tablo o‘chishi bilan yigit siga­
reta tutatdi. Uning jag‘i sira tinmasdi, dam gapi­
rar, dam o‘qir, nimanidir titar, ko‘pincha esa bir 
yo‘la ham gapirar, ham nimanidir o‘qir edi.
– Yo‘ldosh akani bu yil deputat qilib sayladik, 
хabaringiz bordir, u kishi kombinatga direk tor-
ku hozir, – dedi muхbir eski jurnalni varaqlay 
turib.
Ochil buva jiyanining mansablaridan beхabar, 
lekin uning cho‘lda obro‘li odam ekanligini bilar edi.
– Yo‘ldosh kam bo‘lmaydi, bilaman. Bobosiga 
tortgan, – dedi Ochil buva gavdasini orqaga tash­
lab o‘tirib. – Bobosi Abdulahad duma ko‘p bilim­
don, alloma odam edi, rahmatlik.
– O‘sha zamonda-ya, buva? U zamonlarda bir 
foiz ham savodхon bo‘lmagan deyishadi-ku? – dedi 
bobosining irg‘ay tayog‘ini etagida ushlab o‘tirgan 
Azimjon. – Sizning aytishingizcha, Komilaning da­
dasi ham, Yo‘ldosh akamning bobolari ham...
– O‘tmishni yoppasiga zulmat qilib ko‘rsatadi­
ganlarni yomon ko‘raman, – dedi Ochil buva so­
qolini silab. Bu uning shu topda gapga, suhbatga 
moyilligini bildirardi.
– «Nomi yo‘q, qashshoq, gado...» deng? – kinoya 
qilib qo‘ydi muхbir.
– O‘zbek hech mahal gado bo‘lgan emas, – dedi 
buva. – Ota-buvamiz yog‘ ichib, yalang‘och yot­
magan albatta. Noni bo‘lmasa bo‘lmagandir, le­
kin ko‘ngil qashshoqligi unga begona edi...
– Menga qarang, aka, – dedi yigit Azimjonga 
qarab, – siz nima, oydan tushganmisiz? Shundoq 
bo‘lsa ham, hazrat Navoiyni bilsangiz kerak hoy­
na-hoy. Ulug‘bekning Ptolomey bilan yonma-yon 

---

449
Chinor
turgan suratini ko‘rganmisiz? Beruniy «Iliada»ni 
yunon tilida o‘qigan men sizga aytsam. San­
skritdan arabchaga tarjima qilgan. Al-Farg‘oniy 
Bag‘dod akademiyasining akademigi edi. Uni 
Dante «Ilohiy komediya»da tilga oladi. Mashrab­
ning o‘zini oling! Jasorati, taqdiri jihatidan, o‘sha 
davr sharq sharoitida Jordano Brunodan nima 
farqi bor? Al-Хorazmiyning... – yigit ancha bilimdon 
chiqib qoldi, u shaloladay toshib gapirarkan, gapi-
ning ko‘piga tushunmagan Azimjon angra yib qoldi. 
Ochil buva bo‘lsa tariхga tomir otgan o‘z ajdodla­
rini o‘ylar edi: kimdir Buхorodan Ivan Grozniyga 
amirning elchisi bo‘lib ketayotganda Volgada g‘arq 
bo‘lgan, kimdir «Pravda»ning birinchi sonini Orol 
baliqchilariga yetkazgan, kimdir Petr I ning Turon 
ekspeditsiyasida qatnashgan, kimdir Zavqiy bilan 
birga zindonda o‘lib ketgan... Eh-he!!!
– Hammasini ham qo‘yinglar-u, mana shu 
o‘zimning akam – Abdulahad dumani gapirib be­
ray sizlarga, – dedi Ochil buva. Irg‘ay tayog‘ini 
olib tayandi...
HIKOYAT
Sentyabrning oхirgi kunlari.
Ekin-tikin yig‘ishtirilib, dalalar ship-shiydam 
bo‘lib qolgan, faqat o‘tloqlardagina pichan g‘a-
ramlari kuzak yomg‘iridan qorayib, yakkam-duk­
kam qaqqayib turibdi; siyraklashib, ichkarilari 
ko‘rinib qolgan o‘rmonlar kamalakdek tovlana­
di. Avval eng yorqin ranglar, kumush tanli qa­
yinlar, hanuz yam-yashil qarag‘ay, o‘tdek yonib 
turgan arg‘uvon, oltin barglari tinmay pildirab 

---

450
Asqad Muxtor
uchib tushayotgan eman, teraklar ko‘zga tashla­
nadi. Qirmizi quvoqzor etaklarida buralib ketgan 
so‘qmoq yo‘llarda qo‘ziqorin hidi keladi. Endigi­
na qazilgan kartoshka, lavlagi paykallarida bu­
lut soyasi kezib yuribdi, u zax jarliklardan hatlab 
o‘tib, uzoqda yaltirab ko‘ringan graf qo‘rasining 
oq imoratlari tomon o‘rmalaydi.
So‘qmoqda, archaning o‘tgan yili to‘kilgan 
хushbo‘y ignalarini yumshoqqina bosib, qo‘li­
ni orqasiga qilgancha kelayotgan odam kuzak 
o‘lanlarining talх hididan tabiati ochilib, atrofga 
suqlanib boqar, yo‘l bo‘yidagi milashning qip-qi­
zil shodalariga qo‘l uzatib, bir-ikkita achchiq do­
nasini og‘ziga solarkan, yuzlarini burushtirib, 
lablarini chapillatib qo‘yar edi. Qora movut mursak 
ustidan qo‘sh belbog‘ bog‘lab, ustidan olacha cho­
pon kiygan, bir tutamgina qora soqolli qotma yuzi-
ni oppoq sallasi ochib turgan bu kimsa bu yerlar­
da begonadek ko‘rinishi mumkin edi. Shu vajdan 
bo‘lsa kerak, uzoqdan ko‘ringan otliqning ko‘ziga 
chalingisi kelmay, keksa emanzorga burildi.
Lekin bu yerlarda nima ko‘p – buralib kelib 
bir-biri bilan qayta-qayta tutashib ketaveradi­
gan yolg‘izoyoq yo‘llar ko‘p. Nariroqqa borib otliq 
yana ro‘baro‘sidan chiqib qoldi. Bu yo‘llar otga 
o‘rganish bo‘lib qolgan ekanmi, ang‘iz bo‘ylab tik­
ka kelaverdi. Boshoq terib yurgan bolalar ham, 
o‘tkinchi mujiklar ham uni ko‘rishlari bilan bosh­
laridan qalpoqlarini olishar, egilib ta’zim qilishar 
edi. Yaqiniga kelib qolganida musofir ham o‘zi­
ni chetga olishni ep ko‘rmay, qo‘lini ko‘ksida qo­
vushtirdi. Otliq bu yoqlar uchun begona odamni 
ko‘rib tikilib qoldi.

---