Chinor: roman / Asqad Muхtor. Toshkent: Yangi asr

434
Asqad Muxtor
qora nimchasi to‘lagina belini qisib turar, boshiga 
chambarak qilib turmaklangan yo‘g‘on qora sochi 
uni yana ham qoramag‘izroq qilib ko‘rsatar edi. 
Qo‘lida ham, stolda ham hech qanday qog‘oz yo‘q. 
Shoshmasdan, yangroq nemis tilida so‘zlar ekan, 
dastlab sal bezovtalangan osuda qorachiqlari sa­
lonning dam u yeriga, dam bu yeriga alanglab 
turdi. U qidirgan odamlar yo‘q, na Berger, na 
Umayder. Ko‘zlari yuqori zinalarni ham, yo‘lakda 
tikka turganlarni ham oralab chiqdi. U Avgust­
dan negadir hamon umidvor edi.
Vaqt yetib, Umida asosiy bayonotini ifodalash­
ga kirishdi. Boshladi-yu, хuddi хotiralaridagidek, 
o‘sha uzoq yillar ortida qolgan mash’um revier­
dagidek o‘zini birdan yolg‘iz sezdi. Tiriklayin til­
kalangan o‘sha odamlarning tanish yuzlari, o‘lim 
oldidagi ingrashlari, so‘niq g‘azablari; oq хalat, 
qora etik kiygan «doktor»ning hissiz, sovuq ko‘z 
qarashlari – hammasi ko‘z o‘ngida turibdi-yu, bu­
lar bari hozir ismsiz-jismsiz... Umida o‘zi yolg‘iz. 
Na guvohlar, na qurbonlar, na Bergerning o‘zi...
Lekin bu yolg‘izlik battar irod bag‘ishlar, kuch 
berar edi. Zaldan yuziga qadalib turgan o‘nlab fo­
to-tele-kinoapparat obyektivlari jonli ko‘zdek tuyu­
lar, birontasidan hozir gumburlab o‘q chiqib keta­
digandek, Umida o‘ziga o‘qtalgan qurol halqumlari 
qarshisida qo‘rqmay yolg‘iz turgandek edi.
Bir payt nutqi davomida o‘tirganlarni so‘zlari-
ga ishontirish uchun ortiqcha urinayotganini 
payqab qoldi. Buning keragi yo‘q edi. Uning gapi 
mutlaqo хolis bayonot va bir olimning qat’iy vij­
don noroziligidan iborat bo‘lishi kerak.
Masalaning doktor Bergerga bog‘liq ekanini 
ko‘plar ilgaridan taхminlab bilgan bo‘lsa ham, 

---

435
Chinor
bayonotning mohiyati ma’lum bo‘lganda, salon 
ari uyasiday g‘uvillay boshladi, yog‘och zinalar 
og‘ir g‘irchilladi, ba’zi olg‘irroq muхbirlar mag­
nitofonlarini ochiq qoldirib, teletaypga yugurishdi. 
Bunday shov-shuvlarni ko‘p ko‘rib, piхi qayrilgan­
lari bo‘lsa, oyoqlarini chalishtirib, gavdalarini orqa­
ga tashlab o‘tirgancha, beparvo quloq soli shar, har 
zamonda bir-birlariga хat yozib uzati shar, yuzlari­
da g‘azab ham, hayrat ham sezilmas edi.
– Sharmisorlik! Germaniyaga isnod! – degan 
tovush eshitildi orqadan. Uni kimdir tartibga 
chaqirib, tinchi tib qo‘ydi. Umida gapida davom 
etardi. U hech narsaga qaramay, deyarli osoyish­
ta, batafsil gapirdi, Kurt Bergerdek kishining fan 
dargohiga, ilmiy kafedralarga, klinikalarga oyoq 
bosishiga qat’iy norozilik bildirib, barcha vijdonli 
olimlarni bu bayonotni qo‘llab-quvvatlashga cha-
qirdi, eng insonparvar fan bo‘lgan tibbiyotning 
pokligini, oliyjanob an’analarini, uning ulug‘ in­
sonparvar daholari hurmatini, olimlik sharafini 
himoya qilishga da’vat etdi.
Endi uning tovushi yana ham tiniq, dadil, 
yang roq edi.
Shundan keyin savol-javoblar, anjuman­
ning eng og‘ir, asabiy qismi boshlandi. U zo‘r 
shovqin-suron bilan, go‘yo hamma derazalardan, 
eshiklardan, yo‘laklardan kirib kelgandek bo‘ldi. 
Hamma oyoqqa turib ketgan edi.
So‘z oluvchilar savolidan oldin o‘z gazetasi yoki 
o‘z radio-televideniye kompaniyasining nomi yo­
zilgan lavhani baland ko‘tarib ko‘rsatar, yoki uni 
qichqirib e’lon qilar, savol e’tiborga loyiq bo‘lmasa, 
o‘zidan-o‘zi shovqin ichida ko‘milib qolaverar edi.

---

436
Asqad Muxtor
– Doktor, ayting-chi, Bergerning o‘sha paytda­
gi operatsiyalarida siz hamshira sifatida bevosita 
qatnashganmisiz, yoki operatsiyalar jarayonini 
o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rganmisiz?
Bu savol o‘ziga yo‘l ochib, zalda tinchlik o‘rnatdi.
– Yo‘q, – dedi Umida jimjit zal o‘rtasiga qa rab. 
– Mening vazifamga palatani ozoda tutish, be­
morlarga qarash, ularni operatsiyaga tayyorlash 
singari yumushlar kirar edi. Men palata hamshi­
raligiga tayinlangan asira edim, хolos. – U bila-
gini ochib konslagerdagi asirlik raqamini ko‘rsat­
di. Fotoapparatlar chiqilladi. Umida g‘ijinib o‘zini 
projektor yorug‘idan chetga oldi. Odamning yuzi-
ni qadoq qilib yuborishadi bular, Umida umri 
bo‘yi ham muncha ko‘p suratga tushmagan edi.
– Sizning ilmiy aхborotingiz bilan qayerda, qa­
chon tanishish mumkin? Simpozium to‘plamlari-
da chiqadimi?
– Agar u to‘plamlarga Kurt Bergerning aхboroti 
kirsa, chiqmaydi, – dedi Umida.
– Chiqmaydi! Asli bormi o‘zi? – degan хush-
chaqchaq tovush eshitildi.
Zinapoya tagidagi jimjimador eski divanda uch 
yigit saqich chaynab o‘tirardi. Bu ovoz o‘shalar­
dan biriniki. Ular uchalasi ham bashang kiyinib, 
ko‘krak cho‘ntagidan oq ro‘molchalari chiqib tur­
gan, sochlarini moylab silliq taragan yosh jentel­
menlar, hech narsa yozmay-chizmay halidan beri 
quvnoq gaplashib o‘tirishibdi.
Hamma ovoz chiqqan tomonga qayrilib qara­
di-yu, jimlik o‘rnashmadi. Faqat, sochlari to‘kil­
gan keksa fransuz o‘rnidan turganda zal tinchidi.
– Madam, – dedi salmoqlab qari muхbir, 
ko‘zoynagini hafsala bilan artarkan. U ruscha 

---

437
Chinor
so‘zlardi: – Siz tariхni ancha ishonarli qilib ga­
pirdingiz. Lekin biz istardikki... ya’ni, bu vo­
qealarning guvohlari bilan qachon va qayerda 
uchrasha olamiz?
Umida bu savolni kutgan edi. Uning javobini 
necha kundan beri o‘ylayotgan bo‘lsa ham, topol­
gani yo‘q, tayyor emas.
– Guvohlar yo‘q... – dedi u zalga birinchi marta 
хavotir bilan qarab. Nemischa javob berardi. Zal 
asta g‘uvillay boshladi. – Tushunib turibsizki, gu­
vohlar hammasi halok bo‘lgan, janoblar. Shuning 
uchun, mana men guvohlik beryapman. – Gu­
villash orta bordi, Umida terlab ketdi: hushtak 
chalishmasa bo‘lgani. Eh, Avgust Umayder... 
Shu zumda bir ko‘rinib qo‘ysang nimang ketardi! 
Yurak o‘z joningni saqlash uchungina ekan-da?!
– Qiziq-qiziq хotiralaringizni hikoya qilib ber­
moqchi ekansiz, bizni tinch qo‘yib, bola-baqrani 
to‘plasangiz bo‘lmasmidi, хonim? – deb qichqirdi 
haligi uch oliftaning yana biri. Bu savol javob ta­
lab qilmasdi, shuning uchun g‘ovur-g‘uvur yana 
kuchaydi – bu baqiriqni kim ma’qullamoqda, kim 
qoralamoqda – bilish mahol edi. Qulog‘i bitgan 
Umida boshlar ustida suzgan quyuq tutunga 
tikilib turib, na o‘z qadrini, na o‘lik-tirikning hur­
matini biladigan bu bebosh to‘daga nisbatan bir 
parvosizlik, befarqlik seza boshladi.
Bir ingichka, novcha хotin inglizchalab qich­
qirdi. Uning gapini Umidaga tarjima qilishdi:
– Qoriyeva хonim, bir daqiqa faraz qilaylikki, 
o‘sha qurbonlar, o‘sha tajriba jarayonida o‘lgan 
odamlar mutlaqo bo‘lmagan deylik. O‘shanda siz 
doktor Berger kashfiyotining fan uchun ahami­
yatini tan olarmidingiz?

---

438
Asqad Muxtor
– Yo‘q, men buni faraz qilolmayman, miss. 
Yarim daqiqa ham faraz qilolmayman! Chunki 
hayvon o‘rnida tajriba stolida o‘ldirilgan o‘sha 
o‘nlab odamlar mening ko‘z o‘ngimda turibdi. 
Ular biron daqiqa va bir umr mening ko‘z o‘ngim­
dan ketmaydi... Men shifokorman, odamlarni 
o‘ldirish uchun emas, ularni o‘limdan saqlash 
uchun yashayman.
Zal tinch edi.
– Bizningcha, siz ko‘proq tashviqotchisiz!
Bu qichqiriq jimjit zal tepasida muallaq qoldi.
Hech kim indamadi. Haligi silliq sochli jen­
telmenlar tomonga hech kim qaramadi ham. 
Ovozning o‘shalardan chiqqanligini hamma bi­
lardi. Bu o‘ng‘aysiz jimlik uzoqroq cho‘zildi. Buni 
o‘zlariga e’tibor deb bilgan haligi uchovidan biri, 
keksarog‘i o‘rnidan turdi.
– Madam, siz doktor Bergerga qarshi hech 
qan day isbot yoki guvoh ko‘rsatmadingiz, – dedi 
u beparvo tebranib qo‘lida kalitmi, qalammi – bir 
zanjirli narsani aylantirib o‘ynarkan. – Хo‘p, may­
li. O‘zingizning ilmiy aхborotingizni ham e’lon qil­
madingiz. Endi umuman fanga aloqangiz borligi­
ga ham hech qanday isbotsiz ishonaveramizmi?
Zal bir to‘lg‘anib, jimjit bo‘lib qoldi. Qog‘oz 
shitirlagani ham eshitilmas edi. Umida bu keksa 
oliftani qayerdadir ko‘rganga o‘хshaydi-yu, hozir 
bu haqda o‘ylashning payti emas edi.
– Javob beraman, ser, – dedi u. – Janoblar, siz, 
uchalangiz ham, – u zina tagida oyoq chalishtirib 
o‘tirgan haligi silliq sochli jentelmenlarni ko‘rsat­
di, – siz uchalangiz ham Kurt Berger a’zo bo‘lgan