Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

21-MA’RUZA. UZATMALAR
REJA:

1. 
   Uzatmalar to’g’risida ma’lumot.
   
2. 
   Yuritma va ularni loyihalash.
   
3. 
   Yuritmani kinematik hisoblash.
   

1. Uzatmalar to’g’risida ma’lumot.
Mashina va mexanizmlarni harakatga keltirish uchun energiya manbai bo’lishi kerak (elektrodvigatel, ichki yonuv dvigateli, bug’ mashinasi). Energiya manbai sifatida foydalaniladigan uzel­larning ishlash xarakteri ish bajaruvchi qismiga qo’yilgan talab­lardan farq qiladi. Masalan, avtomobilni joyidan qo’zg’atish uchun katta burovchi moment kerak. Bunda g’ildirakni aylanish chastota­sini kamaytirish hisobiga erishiladi.
Energiya manbai bilan mashinaning ish bajaruvchi qismi oralig’ida joylashib, ularni o’zaro bog’lovchi va hamda harakatni talab qilingandek boshqarishga imkon beruvchi mexanizmlar uzatmalar de­yiladi.
Mexanikaviy, elektrik, gidravlik va pnevmatik uzatmalar mavjud bo’lib, biz mashina detallari kursida asosan mexanikaviy uzatmalarni o’rganamiz. Ular ikki guruhga bo’linadi.
1) ishqalanish hisobiga ishlaydigan uzatmalar (frikstion va tasmali).
2) ilashish hisobiga ishlaydigan uzatmalar (zanjirli, tishli va kirmaksimon). Uzatmalarning detallari: zanjir, g’ildirak, tasma va boshqalar). Uzatmalarda energiya manbaidan energiyani bevosita qabul qilib oluvchi val etaklovchi val deb, ish bajaruv­chi qismga uzatuvchi val esa etaklanuvchi val deyiladi.

2. Yuritma va ularni loyihalash.

21.1- rasm. Zanjirli konveyer yuritmasining sxemasi.
1 - elektrodvigatel, 2 - tasmali uzatma, 3 - reduktor, 4 - zanjirli uzatma, 5 - baraban.
Mashinaning ish bajaruvchi qismiga zarur bo’lgan quvvat bera­digan va harakat tezligi uzatadigan mexanizmlar yig’indisi ma­shinaning yuritmasi deb ataladi. Kurs loyihasida asosan yuritmalar berilib, ularni loyihalash uchun quyidagilar beriladi:
1) yuritmaning kinematik sxemasi va vazifasi.
2) yuritmaning etaklanuvchi validagi quvvat (R kVt).
3) yuritmaning etaklanuvchi valining burchak tezligi ( rad/s).
Agar burchak tezlik () o’rniga aylanish chastotasi (n ayl/min) berilgan bo’lsa unda () quyidagicha topiladi:
 = n/30
Ba’zi hollarda quvvat va burchak tezlik o’rniga F - aylana kuch (H),  - aylana tezlik (m/s), D - aylanma harakat qilayotgan detal diametri beriladi.
Unda P = F  kvt
 = 2/D rad/s bo’ladi.
Agar zanjirli uzatmaning qadami t - va yulduzchaning tishlar soni z berilsa, yulduzcha bo’luvchi aylanasining diametri quyida­gicha topiladi:
m (agar t m da berilgan bo’lsa).
Yuritmaning foydali ish koeffistienti qarshiliklar mavjudli­gidan isrof bo’ladigan quvvatni hisobga oladi:
_um = P₄ / P₁ = P_etak / P_etaklan
_um = _tas _red _zan ²_pod _bar;
2 - jadvalda mexanikaviy uzatmalar foydali ish koeffistient­larining o’rtacha qiymatlari keltirilgan.
21.1- jadval

Uzatmaning xili	F.I.K. qiymati
	Yopiq uzatma	Ochiq uzatma
-1-	-2-	-3-
Tishli stilindirsimon Tishli konussimon Kirmakli (kirmak, kirim, soni,) z=1 z=2 z=3 – 4 Zanjirli Yopiq tasmali Ochiq tasmali	0,96 – 0,98 0,96 – 0,97 0,7 – 0,75 0,75 – 0,85 0,85 – 0,93 0,95 – 0,97 0,96 – 0,98	0,94 – 0,96 0,93 – 0,95 0,44 – 0,48 0,92 – 0,95 0,95 – 0,97

3) Etaklovchi valdagi quvvatni topamiz

R_et = R_et - n / _um, Kvt
4) Elektrodvigatel jadvaldan tanlab olinadi. Bunda quyi­dagilar hisobga olinadi:
a) elektrodvigatelning quvvati R etaklovchi valdagi quvvat­dan katta yoki teng bo’lishi kerak. R_dv  R_et.
b) kichik aylanish chastotasiga ega bo’lgan dvigatellarni tan­lamaslik kerak, chunki ularning massasi va o’lchamlari katta bo’la­di.
3. Yuritmani kinematikaviy hisoblash.
1) Yuritmani haqiqiy uzatishlar sonini aniqlaymiz.
U_um = _dv/_et - n
2) Umumiy uzatishlar sonini pog’onalar orasida taqsimlab chiqamiz.
U_um = U_tas U_red U_zanj
Taqsimlashda quyida keltirilgan 3 - jadvaldagi qiymatlarga rioya qilish kerak.
21.2 - jadval.

T.N	Uzatmaning turi	Uo’rtacha	Umax
1. 2. 3. 4. 5.	Цilindrsimon tishli Konussimon tishli Kiramik Zanjirli Tasmali	3 – 6 2 – 4 8 – 40 3 – 6 2 – 4	12,5 6 60 – 100 8 10

3) Har bir valdagi quvvat, R burchak tezlik  va burovchi moment T larni aniqlaymiz.

1 - val.
R₁=R_et ₁=_et

2 – val.
R₂=R₁ _tas _pod, Kvt
₂=₁/U_rem, rad/s
T₂=R₂ 10³ /₂, Nm.
3 – val.
R₃=R₂ _stil _pod, kVt
₃=₂ /U_red, rad/s
T₃=R₃ 10³ /₃, Nm.
4 - val.
R₄ – berilgan
₄ – berilgan