Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

27-MA’RUZA. KIRMAKSIMON UZATMALAR
REJA:

1. 
   Kirmakli uzatmalarning mohiyati.
   
2. 
   Uzatmaning geometriyasi.
   
3. 
   Uzatmani hisoblash tartibi.
   
4. 
   Uzatmani issiqlikka hisoblash.
   

1. Kirmakli uzatmalarning mohiyati

Kirmaksimon uzatmalar vallarning o’qlari ayqash bo’lgan hol­larda ishlatiladi. Ayqashlik burchagi har xil bo’lishi mumkin. Lekin =90 qilib olinadi. Bu uzatma kirmaksimon g’ildirak bilan rezbali val kirmakdan iborat.
Afzalligi:
a) tuzilishi oddiy, o’zi ixcham bo’lib bir pog’onaning o’zida uzatishlar soni katta bo’ladi.
b) ravon va shovqinsiz ishlaydi.
v) o’zi tormozlanuvchan qilib tayyorlanishi mumkin.
g) ishonchli ishlaydi.
Kamchiligi:
a) foydali ish koeffistientining nisbatan kichikligi.
b) g’ildirak tishlarining nisbatan tez eyilishi.
v) g’ildirak uchun qimmatbaho metall (bronza) ishlatilishi. Kirmaksimon uzatmalar, kirmak tanasining tuzilishiga qarab stilindrik va globoid; kirmak o’ramlarining shakliga qarab, Arxi­med, evolventa va konvolyuta shaklli; kirmakning g’ildirakka nisbatan egallagan o’rniga qarab, kirmagi pastda, yonida va tepa­da joylashgan bo’ladi. Agar kirmak o’ziga tik tekislik bilan ke­silganda hosil bo’lgan iz Arximed spiraliga o’xshasa Arximed kir­magi, evolventaga o’xshasa evolventaviy kirmak, cho’zilgan evol­ventaga o’xshasa konvolyutaviy kirmak deyiladi.
2. Uzatmaning geomertiyasi.
Kirmaksimon uzatmada ham, boshlang’ich, bo’lish, ichki va sirtqi diametrlar uzatmaning asosiy geometrik parametrlaridir. Ilashmaning qadami sifatida reykaning kirmak o’qi bo’ylab o’tgan tekislik bilan kesganda hosil bo’lgan qadami Rx, modul sifatida esa shu qadamning (Rx)  ga nisbati olinadi. Kirmakning umumiy tuzilishi trapestiyasimon vintga o’xshaydi. Uning rezbasi ham bir kirimli, ko’p kirimli bo’lishi mumkin. z = 1 - 4 gacha.  = 20  o’q bo’ylab o’tkazilgan profil burchagi.
q₁= d₁/m - kirmakning nisbiy diametri qiymatiga qarab olinadi, bunda m=Px/ - kirmakning o’q bo’ylab aniqlangan moduli.

27.1-rasm. Kirmaksimon uzatmaning geometriyasi.

Kirmakning nisbiy diametri

q₁ = d₁ / m
Kirmakning bo’lish diametri
d₁ = q m
kirmakning sirtqi diametri
d_a1 = d₁ + 2m = m (q + 2)
Kirmakning ichki diametri
d_f1 = d₁ – 2,4m = m (q - 2,4)
Kirmakning o’ramlar kirqilgan qismi uzunligi
z = 1 – 2 b₁ = m (11 + 0,06z₂)
z = 4 b₁ = m (12,5 + 0,09z₂)
Kirmaksimon g’ildirakning o’lchamlari.
Bo’lish diametri
d₂ = m z₂
Tish uchi diametri
d_a2 = d₂ + 2m
Tish tubi diametri
d_f2 = d₂ - 2,4m
G’ildirakning eng katta diametri
d_aM2 = d_a2 + 6m / (z₁+ 2)
O’qlararo masofa
a_w = (d₁ + d₂) / 2 = m (q +z₂) / 2
G’ildirakning eni
z = 1 - 2 b₂ = 0,75 d_a1
z = 4 b₂ = 0,67 d_a1
Qamrov burchagi 2d = 100 ⁰ bo’ladi
3. Uzatmani hisoblash tartibi.
Sirpanish tezligi. Sirpanish tezligi kirmakning vint chizig’iga urinma ravishda yo’nalgan. Uning qiymati chervyak va g’ildirak aylana tezliklari­ning qiymatidan foydalanib topish mumkin.
_s =
₁ = ₁ d₁ / 2 10³
₂ = ₂ d₂ / 2 10³
tg = ₁ / ₂
bu yerda  - kirmak vintaviy chizig’ining ko’tarilish burchagi. Odatda   30 bo’lgani uchun ₂ doimo ₁ dan, ₁ esa ₃ dan kichik buladi. Shu sababli tishlar tez eyiladi va uzatmaning foydali ish koeffistienti nisbatan kichik bo’ladi.  ni quyidagi-cha topsa ham bo’ladi:

Uzatmaning foydali ish koeffistientini aniqlash.
Kirmaksimon uzatmaning foydali ish koeffistienti vintli juft­ning foydali ish koeffistienti kabi aniqlanadi:

Demak kirmaksimon uzatmaning foydali ish koeffistientini vin­taviy chiziqning ko’tarilish burchagi  ni oshirish (kirimlar so­nini ko’paytirish) yoki ishqalanish burchagi r ni (ya’ni ishqalanish koeffistienti  ni kamaytirish) hisobiga oshirish mumkin.
Uzatmaning uzatishlar soni.
Uzatishlar nisbati
i =₁/ ₂
Uzatishlar soni
U = z₂/ z₁
Ilashmaga ta’sir etuvchi kuchlar.
F_t1 = F_a2 = 2T₁ / d₁