Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

26-MA’RUZA. NUQTAVIY ILASHISH BILAN ISHLAYDIGAN UZATMALAR
REJA:
1. Nuqtaviy ilashish bilan ishlaydigan uzatma (M.L.Novikov uzatmasi) haqida qisqacha malumot.
2. Novikov uzatmasining asosiy geometrik o’lchamlari.
3. Novikov uzatmasini loyihalash.

1. Nuqtaviy ilashish bilan ishlaydigan uzatma (M.L.Novikov uzatmasi) haqida qisqacha malumot.
Hozirgi vaqtda tishli g’ildiraklar uchun, asosan, 1760 yilda rus olimi L.Eyler taklif etgan evolventaviy ilashish sistemasi qo’llaniladi. Bunday ilashish bir qator afzalliklarga ega bo’lish bilan birga, ayrim kamchiliklardan ham holi emas. Jumladan: a) tish sirtining egrilik radiusi katta bo’lmaganligidan qo’yiladigan yuklanish cheklangan; b) ishqalanishga sarflanadigan quvvat nisbatan katta; v) ilashish chiziqli bo’lganligi uchun turli noaniqliklarning uzatma ishiga ko’rsatadigan salbiy ta’siri nisbatan yuqori.
Ko’rsatilgan kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida har xil izlanishlar o’tgkazildi. Bu izlanishlar natijasida taklif etilgan yangiliklardan eng muhimi nuqtaviy ilashish bilan ishlaydigan uzatma M.L.Novikov uzatmasidir. Nuqtaviy ilashma evolventaviy ilashmadan tubdan farq qiladi. Ma’lumki, evolventaviy ilashmada hamma ilashish nuqtasi birlashtirilsa, ilashish tekisligi hosil bo’ladi. Agar bu tekislik g’ildirakning yon tomoni tekisligi bilan kesishtirilsa, ilashish chizig’i hosil bo’ladi. Nuqtaviy ilashmada esa ilashish tekisligi bo’lmay, faqat ilashish chizig’i bo’ladi. U ham val o’qiga parallel joylashgan bo’lib, yon tekislik bilan kesishganda nuqta hosil qiladi. Ilashishda bo’lgan ikki tish sirtlari shu nuqtalardan o’tayotganda bir-biriga tegadi. Demak, bunday uzatmalar faqat qiya tishli bo’lishi mumkin. Aks holda ilashish nuqtaviy bo’lmaydi. Shuning uchun hozirgi vaqtda ishlatilayotgai Novikov uzatmalarida g’ildirak tishlarining yo’nalishi vintsimon bo’lib, tish sirtining shakli markazi ilashish nuqtalariga to’g’ri keladigan aylana yoyidan iborat. Hozirgi vaqtda Novikov uzatmasining ikki xili mavjud: bir ilashish chizig’ili (normal MN 4229 – 63) va ikki ilashish chizig’ili (DS 15023 – 69). Bir ilashish chizig’ili uzatmalar g’ildiraklardan birining (aksariyat shesternyaning) tishi qabariq, ikkiichisiniki esa ana shu qabariq tish o’rnashadigai botiqlikdan iborat bo’ladi (26.1-rasm).

26.1-rasm.Novikov uzatmasi.

Odatda, qabariq tish boshlang’ich aylananing butunlay tashqarisida, botiq tish esa ichkarisida joylashgan bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, shesternyaniig tishi faqat tish kallagidan, g’ildirakning tishi esa uning oyog’idan iborat (26.2-rasm).
Ikki ilashish chizig’ili Novikov uzatmasidagi shesternya va g’ildirak tishlariiing kallagi bo’rtiq, oyog’i esa botiqlikdan iborat.
Uzatmaning geometrik o’lchamlarini 4-jadvalda keltirilgai munosabatlar vositasida aniqlash mum-kin.


26.2-rasm. Novikov uzatmasining tuzilishi.

So’ngi yillarda o’tkazilgai kuzatishlar Novikov uzatmasidan quyidagi hollarda: a) gabarit o’lchamlari katta va detallarining bikrligi etarli darajada yuqori bo’lgai uzatmalarda; b) markazlararo masofasi o’zgarmas qiymatga ega bo’lgan uzatmalarda; v) tish sirtining qattiqligi NV-350 gacha bo’lgan hollarda foydalanish maqul ekanligini ko’rsatdi.

2. Novikov uzatmasining asosiy geometrik o’lchamlari

26.1-jadval

Norma va belgisi	Bir ilashish chizig’ili	Ikki ilashish chizig’ili
Bo’lish aylanasi d1 d1 Markazlararo masofa a Yon modul mt Faska balandligi af O’q bo’ylab o’lchangan qadam px G’ildirak eni b2 Shesternya eni b1 Qoplanish koeffistienti  Shesternya tishi uchidan o’tgan aylana diametri da1 G’idirak tishi uchidan o’tgan Aylana diametri da2 Shesternya tishi tubidan o’tgan aylana diametri df1 G’idirak tishi tubidan o’tgan aylana diametri df1	mtz1 mtz2 0,5mt(z1+2) mn/cos 0,7mn mn/sin  px b2+(0,4…1,5)mn
	b2sin/(mn) 2b2sin/mn
	d1+2,3mn d2+0,3mn d1+0,5mn d2+2,6mn	d1+1,8mn d2+1,8mn d1+2,1mn d2+2,1mn

3. Novikov uzatmasini loyihalash.

Garchi bu uzatmalarda bir qator afzalliklar bo’lsada, ulardan keng ko’lamda foydalanish mumkin bo’lmayotganligining asosiy sababi shuki, bunday uzatma tayyorlashda va detallarini yig’ishda aniqlik darajasiga haddan tashqari yuqori talablar quyiladi. Novikov uzatmasi ham, asosan tishlarining sinishi hamda tish sirtining uvalanishi natijasida ishlash qobiliyatini yo’qotadi. Shuning uchun bunday uzatmalar tishlarini eguvchi va kontakt kuchlanishga hisoblash asosiyda loyihalanadi. Amalda Novikov uzatmasi, V.N.Kudryavstev va M.N.Ivanov tavsiyasiga binoan, quyidagi tartibda loyihalanishi mumkin:
1. Dastavval g’ildiraklar uchun material tanlab, _NR ning qiymati aniqlanadi.
So’ngra 26.2-jadvaldan g’ildirak enining diametri bo’yicha koeffistienti _bd aniqlanadi.
26.2-jadval

Yuklanish xarakteri	G’ildiraklarning tayanchga nisbatan joylashuvi
	simmetrik	nosimmetrik	konsol
Deyarli o’zgarmas Keskin o’zgaruvchan	1,7 1,7	1,4 1,5	0,8 0,6

Berilgan T₁, u va aniqlangan _NR va _bd larning qiymatidan foydalanib, shesternya diametri d₁ va eni b_1 topiladi:

bu yerda T₁-burovchi moment, Nm; u – uzatish soni; _NR – ruxsat etilgan kuchlanish, MPa.

2. Shesternya tishlarining soni z₁ tanlanadi. Bunda z₁=13…20 bo’lishi tavsiya etiladi. Tanlangan z₁ va aniqlangan d₁ qiymatidan foydalanib, modulning taxminiy qiymati topiladi:

Topilgan m_n qiymati DS 14186-69 da berilgan qiymatga moslashtiriladi.
3. Qoplanish koeffistienti _ ning qiymati tanlanadi. Uni 1,1; 2,1 yoki 3,1 qilib olish tavsiya etiladi. Aniqlangan _, m_n va b_1 dan foydalanib qiyalik burchagi  topiladi:

4. Normal modul va qiyalik burchagining qiymatidan foydalanib, geometrik o’lchamlarni aniqlash uchun zarur bo’lgan yon modul topiladi:

m_t ma’lum bo’lgach, uzatmaning qolgan geometrik o’lchamlari 38-jadvalda keltirilgan munosabatlar asosida hisoblab chiqariladi.
5. Uzatmaning geometrik o’lchamlari aniqlangach uning mustahkamligi kontakt va eguvchi kuchlanishlar bo’yicha tekshiriladi. Buning uchun quyidagi formulalardan foydalaniladi:

Bu yerda [T₁] – loyihalangan uzatmadagi shesternyaning uzata olishi mumkin bo’lgan burovchi moment, Nm; T₁ – shu momentning hisobiy qiymati, Nm; _NR va _FP – kontakt va eguvchi kuchlanishlar bo’yicha ruxsat etilgan kuchlanishlar, MPa; m_n – normal modul, sm (6-jadval); K_z=0,5(K_z1+K_z2) – tishlar sonining koeffistienti, bunda K_z1 va K_z2 larning qiymati ekvivalent tishlar soni z_V1 va z_V2 ga bog’liq ravishda 26.3-rasmda keltirilgan grafik asosida belgiladi; - tanlab olingan _ ga eng yaqin bo’lgan butun son (masalan, _=2,1 bo’lsa, bo’ladi); s-ilashish chizig’ining soni; Y_F-tish shaklining koeffistienti, 26.4-rasmdan olinadi; d₁ shesternya diametri, m;

26.3-rasm 26.4-rasm
26.3-jadval

mn, mm		(mn, sm)		Km
1-qator	2-qator
2,5 3,15 4 5 6,3 8 10 63 gacha davom etadi	2,8 3,55 4,5 5,6 7,1 9		0,0359 0,0471 0,0625 0,0833 0,111 0,147 0,190 0,249 0,333 0,440 0,585 0,776 1,0		0,91 0,93 0,95 0,975 1 1,025 1,05 1,075 1,1 1,125 1,15 1,175 1,2

N_N va K_F - notekislik koeffistientlari, 99-shakldan olinadi. K_NK_F - dinamikaviy koeffistientlar, 1…1,2 qilib olish mumkin; K_m- masshtab koeffistienti, 5-jadvaldan olinadi; K_R-tishning hisobiy uzunligini e’tiborga oluvchi koeffistent, keltirilgan egrilik radiusiga bog’liq, bu yerda: