Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

20-MA’RUZA. DETALLARDAGI RUXSAT ETILGAN KUCHLANISHLAR
REJA:

1. 
   Ruxsat etilgan kuchlanish haqida ma’lumot.
   
2. 
   Detallarga tushadigan yuklanish turlari.
   
3. 
   Kontakt kuchlanish.
   

1. Ruxsat etilgan kuchlanish haqida ma’lumot.
Ruxsat etilgan kuchlanish deganda ma’lum yuklanish (nagruzka) ta’siridagi detalning xavfli kesimida hosil bo’ladigan kuchla­nishning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan va uning etarli darajada mustahkam bo’lishini hamda talab etilgan vaqt ichida benuqson ish­lashini ta’minlaydigan eng katta qiymati tushuniladi.
Kuchlanishning bu qiymatini topish uchun chegaraviy kuchlanish hamda mustahkamlik ko’lami (zapasi) qiymatlari aniqlangan bo’lishi kerak.
Chegaraviy kuchlanish esa materialni mexanikaviy xossalariga bog’liq va uni tajriba qurilmalarida sinash usuli bilan topiladi.
Sinash paytida material uch chegaradan o’tadi, buni ko’rsatil­gan sxemadan kuzatish mumkin:

20.1 - rasm. Plastik materiallarni statik cho’zilishini sinash.

Bunda A nuqtaga to’g’ri keladigan kuchlanish proporstionallik chegarasi deb, V nuqtaga to’g’ri keladigan kuchlanish oquvchanlik che­garasi deb, D nuqtaga to’g’ri keladigan kuchlanish esa mustahkamlik chegarasi deb ataladi.

Ruxsat etilgan kuchlanishning qiymatini aniqlashda detalga ta’sir etuvchi kuchning va ishlatiladigan materialning xiliga qa­rab, chegaraviy kuchlanish sifatida mustahkamlik chegarasi _v (mo’rt materiallar uchun), oquvchanlik chegarasi _oq (plastik materiallar uchun) yoki toliqish chegarasi _-1 (yuklanish o’zgaruvchan stikl bilan ta’sir etadigan materiallar uchun) olinishi mumkin. Shunday qilib plastik materiallar uchun:

mo’rt materiallar uchun:

bo’ladi. Bunda:

Demak, mustahkamlik ko’lami chegaraviy kuchlanishning ruxsat etilgan kuchlanishga nisbatini ko’rsatadi.
Mustahkamlik ko’lami (zapasi) ko’p faktorlarga, masalan: qabul qilingan hisoblash usulining va hisob sxemasining aniqligiga; detalga ta’sir etuvchi kuch va momentlarning qanchalik to’g’ri hisobga olinganligiga; ishlatiladigan materialning bir jinslilik darajasiga va xossalarining qanchalik o’rganilganligiga; detal­ning shakli, o’lchamlari, sirtining holati va sifatiga; detalning mustahkamlik darajasiga bog’liq.
Mustahkamlik ko’lamining qiymatini mumkin qadar aniq topish uchun differenstial usuldan foydalanish ma’qul ko’riladi. Bu usulga binoan, mustahkamlik ko’lami n uchta xususiy koeffistientning ko’paytmasi sifatada topiladi:
n = n₁ n₂ n₃;
bu yerda n₁ - detalga ta’sir qiluvchi kuch va momentlarning haqiqiy qiymatlari bilan hisoblash uchun qabul qilingan qiymatlar orasidagi farqni hisobga oluvchi koeffistient. Uning qiymati n = 1,2...1,5 orasida bo’lishi ma’quldir.
Ayrim paytda bikrlikni hisobga olinganda n₁ = 2...3 bo’lishi mumkin.
Agar kuchlanish qiymati etarli darajada aniq topilsa, unda n₁ = 1 olinishi mumkin.
n₂ - materialning bir jinsliligini, detal tayyorlash texno­logiyasi buzilgan taqdirda material mexanikaviy xossalarining me’yorida ko’rsatilgandan farq qilishini hisobga oluvchi koeffisti­ent.
Plastik materiallar uchun n₂ = n_oq
n₂ = n_oq = 2...6 - mo’rt materiallar uchun.
n₃ - koeffistient juda mustahkam bo’lishi talab etilgan muhim detallarning mustahkamlik ko’lamini qo’shimcha ravishda oshirish maqsadida kiritiladi. Odatda n₃ = 1...1,5 oralig’ida bo’ladi.
Agar detalga ta’sir etadigan yuklanish (nagruzka) o’zgarmas bo’lsa, ruxsat etilgan kuchlanishni aniq qiymati quyidagi formuladan topiladi:
a) plastik materiallar uchun:
bu yerda
bo’lib, kesim diametri d bo’lgan detal materiali oquvchanlik che­garasini diametri 10 mm bo’lgan detal oquvchanlik chegarasiga nisbatini ko’rsatadi.
Demak _oq - detalning o’lchamlari ortishi bilan oquvchanlik chegarasi kamayishini ko’rsatadigan koeffistientdir.
b) kam plastik va mo’rt materiallar uchun:
bu yerda demak
_V - detalning o’lchamlari ortishi bilan mustahkamlik chegarasini kamayishini ko’rsatuvchi koeffistient.
K_S - diametrlari pog’onali o’zgaruvchan va shponka uchun o’yiqlar bo’lgan detalarda hosil bo’ladigan kuchlanish konstentrastiyasini (to’planishini) hisobga oluvchi koeffistient.

- nisbatlarga bog’liq bo’lib maxsus diagrammadan olinadi.