Biologik faol moddalar texnologiyasi

Ishning nazariy qismi 
Vitaminlar deb – har hil kimyoviy tuzilishga ega bo‗lgan, o‗simliqlar va ba‘zi bir 
miqroorganizmlarda sintezlanadigan va xayvonot organizmida kam miqdorda
uchraydigan organik birikmalarga aytiladi.
 
Ovqat tarkibida vitamin bo‗lmasligi yoki qam miqdorda bo‗lishi odam organizmiga salbiy ta‘sir 
qiladi. Buning natijasida modda almashinishi keskin buziladi va og‗ir kasallik paydo bo‗lib,hatto
organizmning o‗limiga ham olib keladi. SHuning uchun odamning sutkali ratsionida vitaminlar ma‘lum 
minimal kerakli miqdorda bo‗lishi shart. Agar ratsionda u yoki bu vitamin bo‗lmasa- avitaminoz, kam 
miqdorda bo‗lsa – gipovitaminoz va xaddan tashqari ko‗p bo‗lsa - gipovitaminoz xodisasi uchraydi. 
Eruvchanligiga qarab vitaminlar ikkiga bo‗linadi: suvda eriydigan, organik erituvchilarda 
eriydigan va yog‗da eriydigan. 
Suvda eriydiganlarga C va B guruhi vitaminlari kiradi. B guruxi vitaminlari oziq – ovqat 
maxsulotlarida bir-biriga xamrox uchraydi va umumiy xossaga – issiqlikka chidamli xossasiga ega. 
Leqin C vitaminni qizdirish natijasida oson parchalanadi, ayniqsa qislorod va og‗ir metallarning kam 
miqdori ishtirok etsa. 
Suvda va organik erituvchilarda eruvchi vitaminlar. 

---

148 
Boshqa dienollar qabi askorbin qislotasi oson oksidlanib, degidroaskorbin kislotasini hosil qiladi 
va bu modda vitamin faolligiga ega bo‗lmaydi. S vitamin xam ishqoriy ham qislotali muxitda oson 
parchalanadi. 
Xayvonot organizmida C vitamini vodorod qo‗chiruvchi sifatida oqsidlanish jarayonlarida 
muxim rol o‗ynaydi. Aminokislotalar - tirozin va fenilalanin almashinishida askorbin kislotasining 
ishtirok etishi aniqlangan. Bu vitaminning etishmasligi aminokislotalar parchalanishining buzilishiga 
olib keladi. Singa yoki skorbutning tavsifiy belgilari - qon o‗tish tomirlari kapillyarlarining zararlanishi, 
ularning sinib qonashi va shikastlanishi kuzatiladi. 
C vitamini o‗simlik maxsulotlarida – sabzavot va mevalarda qo‗p tarqalgan. Xayvonot 
maxsulotlarida, jigardan tashqari, S vitamini juda kam uchraydi. Sabzavot va mevalarni quritish 
jarayonida askorbat oksidaza fermenti ta‘sirida C vitamini parchalanadi. C vitaminni saqlab qolish 
uchun sabzavot va mevalarni quritishdan oldin oltingugurt gazi bilan tutunlatiladi va bunda askorbat 
oksidaza parchalanadi. Kislorodli atmosferada isitish natijasida C vitamini parchalanadi. Buni sabzavot 
konservalari va murabbo tayyorlashda nazarda tutish kerak. Tayyor ovqatni saqlash va uni qayta isitish 
jarayonida C vitamin parchalanadi. Odamning vitamin C ga bo‗lgan sutkalik ehtiyoji yoshga, fiziologik 
holatga va bajarilayotgan ishga bog‗liq bo‗ladi. Kattalar uchun 70-120 mg ni, bolalar uchun 30-70 mg ni 
tashkil etadi.Kelib chiqishiga ko‗ra vitaminlar quyidagilarga klassifikatsiyalanadi: o‗simlik va hayvon 
tabiatli tabiiy vitaminlar, biotexnologik yo‗l bilan olinadigan yarim sintetik va sintetik vitaminlar. 
Eruvchanliq hususiyatiga qo‗ra 2 guruhga bo‗linadi: yog‗da eruvchi vitaminlar: retinol (vit.A), 
kalsiferollar (vit.D), tokoferollar (vit.E) va filloxinonlar (vit.K).Suvda eruvchi vitaminlar: askorbin 
kislotasi (vit.C), B guruh vitaminlari – tiamin (vit.B
1
), riboflavin (vit.B
2
), xolin (vit.B
4
), pantoten 
kislotasi (vit.B
5
), piridoksin (vit.B
6
), inozit (vit.B
8
), sianokobalomin (vit.B
12
), pangam qislotasi (vit.B
15
), 
folat kislotasi (vit.B
s
), nikotin qislotasi (vit.PP), biotin (vit.H), dioflavanoid (vit.R), C–metimetionin 
(vit.U). 
Ko‗pgina vitaminlar organizmda sintezlanmaydi, balki oziq–moddalari bilan, asosan o‗simlik 
ozukalari bilan kiradi. Vitamin tutuvchi usimliq xom ashyolari shunisi bilan qimmatliki, o‗lardan 
olingan konsentratlar, vitaminlarni davolovchi xususiyatini kuchaytiruvchi qompleks moddalarni tutadi. 
Vitamin tutuvchi preparatlar so‗yuq (yog‗simon eritmalar, sharbatlar, qonsentratlar, 
vitaminlashtirilgan balzamlar, parenteral qo‗llash uchun vositalar) va qattiq (choy tayyorlash uchun 
yig‗malar, drajelar, tabletkalar, kapsulalar) dori shakllarida ishlab chiqariladi. Vitaminlarning turli 
uyg‗unliqlaridaga birikmalari boshqa turli dori shakllarida ham uchraydi. 
Hozirgi vaqtda vitamin preparatlarning katta qismi sintetik yoki tabiiy mahsulotlarni tashkil etadi 
(masalan, baliq moy). Biroq ularning orasida dorivor o‗simliq xom ashyosidan olinadigan ekstraksion 
preparatlar ham bor. Bular na‘matak, to‗liq etilmagan yong‗oq, qarag‗ay,archa xvoyasi, qorag‗at, 
chakanda va boshqa mevalardan olingan preparatlardir.