B. T. Toshmuhamedov

gipotsentr 
deb atashadi. A na shu g ipotsentrni Y er yuzasidagi 
proeksiyasi 
epitsentr 
deb atalad i. E p itse n tr b ilan g ip o tse n tr 
orasidagi m asofa qan cha katta boMsa u sh u n ch a katta m aydonga 
tarqaladi va aksincha, ular orasidagi masofa kichik boMsa zilzilaning 
tarqalish m aydoni ham kichik boMadi.
Zilzilaning kuchini aniqlashdagi m a ’lum otlar eram izning II 
asriga borib taqaladi. U ni seysm ograf deb atashadi. Buni ixtiro 
qilgan Jan C hundir. Bu seysm ografning asosi uning tashkil qilgan 
m ayatnikni tebranishiga bogMiq.
Y er yuzasida ro ‘y berayotgan har 110 ta zilziladan 40 tasi 
dengiz yoki okean tubida ro ‘y beradi. Zilzila hosil boMishiga 3 xil 
sabab bor.
1. Tektonik harakatlar natijasida ro ‘y beradigan zilzilalar.
2. V ulqon otilishi natijasida ro ‘y beradigan zilzilalar.
3. K o‘chki (o'pirilish) natijasida ro‘y beradigan zilzilalar. Bu
161

---

uch xil zilzilaning eng kuchlisi tektonik harakatlar natijasida ro 'y
beradi. Zilzilaning uzoq masofaga tarqalishiga qatlam lar ham ta ’sir 
qiladi. Agar qatlam lar qanchalik qattiq jin slardan tashkil topsa, 
zilzilaning tarqalish maydoni kichik boMadi. Agarda qatlam g'ovakli 
jinslardan iborat b o ‘lsa, zilzilaning tarqalish m aydoni shunchalik 
katta b o ‘ladi.
Zilzila o ‘lchamlari
O m m aviy axborot vositalari orqali b o ‘lib oMgan zilzilalar 
to ‘g ‘risida tez-tez m a ’lum otlar berib turiladi. U nda biz epitsentr, 
gipotsentr, ball, m agnituda, zilzila chuqurligi, 12 balli shkala, 
aftershok kabi so ‘zlarni ju d a k o ‘p uchratam iz, lekin biron yerda 
ham bu so ‘zlarn ing izohi berilm aydi. Bu s o ‘zlar o ‘ta sodda 
iboralardek tuyulgani bilan zilzilashunoslik fanining atam alari 
b o ‘lganligi uch un u lam i izohsiz tushunish qiyin, albatta.
Zilzila Y erning m avhum chuqurlikdagi qatlam larida so d ir 
boMadi va atrofga tarqaladi. Zilzila sodir boMishiga sabab m a ’lum 
hajm d ag i to g ‘ jin sla rin in g yoki to g ‘ boM aklarining, b irin in g
ikkinchisiga n isb atan d a fatan k o ‘ch ish i d esak ham boMadi. 
G eologiyada to g ‘ boMaklari yoki qirqm alari bloklar, plitalar deb 
ataladi. D em ak, zilzila deganda m a ’lum hajmdagi tog1 jinslarining 
dafatan ko'chishiga aytamiz. A na shu zilzila tayyorlangan va sodir 
boMgaya hajm zilzila o ‘chogM deym iz. 0 ‘ch o q n in g m arkazi 
gipotsentr deb ataladi. G ipo tsen trn in g Yer yuzidagi proeksiyasi 
episentr deb ataladi. Epitsentr va gepotsentr oraligidaga m asofa 
yoki yer sath id an gip o tsen trg acha boMgan m asofa zilzilaning 
chuqurligi deb ataladi. Zilzila chuqurligi Y er sathidan 700-750 
km gacha m asofani tashkil qiladi. C huqurliklariga qarab zilzilalar 
uchga boMinadi. Y er sathidan 70 km chuqurlikkacha joylashganlari 
Yer qobigM zilzilalari, 70 dan 300 km chuqurlikkacha boMganlari 
oraliq; yoki qobiq osti zilzilalar va 300 km dan 700-750 km gacha 
boMganlari chuqur fokusli zilzilalar hisoblanadi. Markaziy Osiyoda, 
xususan, 0 ‘zbekistonda boMadigan zilzilalarinng barchasi birinchi 
guruhga Yer qobigM zilzilalariga kiradi. U larning chuqurligi asosan 
10-40 km, ayrim hollarda P o m irda 70 km gacha boradi. Oraliq
162

---

zilzilalar asosan A fgonistonning H induqush to g ‘lari ostida sodir 
bo 'lib , ularning ta ’sir kuchi CTzbekistonga ham yetib keladi.
C h u q u r fokusli, chuqurliga 300 km dan ortiq boMgan zilzilalar 
M arkaziy Osiyo m aydonida boMmaydi. U lar asosan T inch okeani 
va boshqa okeanlar bilan ko n tin en tlar tu tashg an joylarga to ‘g ‘ri 
keladi. D em ak, M arkaziy O siyoda, xususan, 0 ‘zbekistonda biz 
sezadigan zilzilalar o'chogM Yer qobigMda va oraliqda Y erning 
yuqori m antiya qatlam ida joylashgan zilzilalardir.
Zilzilarning Y er ustida nam oyon boMsa q u w a ti ball bilan 
oMchanadi. Zilzila kuchi ball bilan ifodalanganda uning chuqurligi 
m utlaqo hisobga olinm aydi. U ning Y er ustida nam oyon boMishi- 
gagina ah am iy at beriladi. S huning u ch u n ball bilan energiya 
o ‘rtasida to ‘g ‘ri chiziqli bogManish yo‘q. M asalan, bir xil energiyaga 
ega boMgan zilzilaning chuqurligi 20 km chuhurlikda joylashganda 
6 ballga teng boMsa, xuddi sh u n ch a energiyaga 2 ta boMgan zilzila 
o ‘chogM 8-10 km da boMsa, 7-8 ball kuch bilan nam oyon boMishi 
m um kin.
Z ilzila kuchini oMchash u c h u n turli m am lak a tla rd a turli 
olim lar tom o n id an X V I—XVII asrlardan boshlab ellikdan ortiq 
seysmik shkala taklif etilgan. U lardan eng ko‘p tarqalganlari uch ta 
boMib, birin ch isi — 1917-yilda h alq aro seysm ik assotsiatsiya 
to m o n id a n qabul qilingan 12 balli M e rk a lli-K a n k a n i-Z ib e rg
shkalasi boMib, undan hozirgacha bir qancha Yevropa davlatlarida 
foydalaniladi. Ikkinchisi — A Q SH da Vud va N gam delar tom onidan 
1931-yilda M erkalli shkalasini biroz m ukam m allashtirilgan 12 
balli M M shkalasi hisoblanadi. U ch in ch isi — sobiq Ittifoqda 
professori S.V. M edvedev to m o n id an ishlab chiqilgan Y er fizikasi 
institutining 12 balli G O S T 6249—52 shkalasidir.
Q uyida halqaro M S H K — 1964 seysmik shkalasi berilgan.
1. Kirish.
M S H K — 1964 halqaro seysm ik shkalasi M edjalin -K o n k an i- 
Ziberg va shunga yaqin shkalalarni S. V. M edvedev (M oskva),
V. Shponxoyer (Iena, G D R ) va V. K arniklar (P raga.C H S S R ) 
tom onidan takomillashtirish asosida tuzilgan. U 1964-yilda Parijda 
Y U N E S K O ning seysmologiya va seysm obardosh qurilish bo'yicha 
oMkazilgan davlatlararo yigMlishida tavsiya etilgan.
163

---

2. Shkalada qabul qilingan izohlar (tasnif)
I. Qurilish turlari (antiseysm ik qurilm alarsiz (m oslam alarsiz) 
qurilgan inshootlar).
A turi — tosh boMaklaridan qurilgan uylar, qishloq joylarda 
qurilgan im oratlar, xom g 'ish t va som on suvoqli uylar;
В turi — pishiq g ‘ishtdan qurilgan uylar, yirik blokli va panelli 
uylar, silliq qirqilgan toshlardan qurilgan uylar;
D turi — tem ir-beton karkasli uylar, yog‘ochdan qurilgan uylar.
II. M iqdoriy belgilar: ayrim — 5%; k o ‘p — 50%; k o ‘pchilik — 
75%.
III. Buzilish darajalari:
1 
-daraja. Yengil buzilish: suvoqdagi kichik yoriqlar va suvoq 
parchalarining ko ‘chib tushishi;
2-daraja. U n ch a kuchli b o ‘lm agan buzilishlar: suvoqlarda 
yoriqlar paydo b o ‘lishi, katta suvoq parchalarining ko‘chishi, tom
chetidagi cherepitsalarning tushib ketishi, d u d b o ‘ronlarda yoriqlar 
hosil boMib, ular bir qism ining yig‘ilishi;
3 -d a ra ja . O g ‘ir b u z ilish la r: d ev o rla rd a c h u q u r va yirik 
yoriqliklar hosil b o ‘lishi, d u d b o ‘ronlarning qulashi;
4 -d araja. V ayronaliklar: y irik, devorlarfii teshib o ‘tuvchi 
yoriqlar hosil b o 'lish i, uylarning bir qismi qulashi, bino qismlari 
orasidagi bogManishning yo'qolishi, binolardagi ichki devorlarning 
va karkaslar oralig'idagi devorlarning yiqilishi;
5-daraja. V ayronaga aylanish: Binolarning to 4 a buzilishi.
IV. Shkala ko‘rsatkichlarining turlari:
a) o d am lar va ularning atrofidagi narsalar;
b) bino inshootlar;
d) tabiiy hodisalar.
3. Zilzila kuchi (ballarda)
I. Sezilm aydigan zilzilalar.
a) Y er tebranishining kuchi odam lar sezadigan darajagacha 
yetm aydi.
U ni faqat seysm ograflar yordam ida yozib olish m um kin.
II. Z o ‘rg‘a seziluvchi zilzila.
a) 
Yer tebranishini bino ichida tin ch o ‘tirgan, ayniqsa yuqori 
qavatlarda b o'lgan ayrim odam largina sezadi.
164

---

III. K u chsiz Yer tebranishi.
a) Zilzilani bino ichida boMgan odam larning oz qism igina 
sezishadi, ochiq joydagi kishilar faqat ayrim nihoyatda tinch holatda 
tuigandagina sezadilar. Tebranish m a’lum m asofadan yuk mashinasi 
oMgandagi h olatn i eslatadi. Sinchiklab kuzatilsa osib q o ‘yilgan 
narsalarning yengil tebranayotgani seziladi, yuqori qavatlarda bu 
tebranish k uchliroq seziladi.
IV. Sezilarli tebranish.
a) 
Zilzilani b in o ichidagi odam larning ko‘plari, ochiq joyda esa 
ozchilik sezadi. B a’zi joylarda uxlayotgan odam laruygonishadi, lekin 
hech kim q o ‘rqm aydi. Tebranish ogMryuk mashinasi oMayotgandagi 
holatga o ‘xshaydi. Uy derazalari, eshiklari, idishlar zirillaydi. Poya 
va yog‘och uy devorlari gMjirlaydi. Mebel yengil dirillaydi. OsigMik 
predm etlar asta tebranadi. Ochiq idishlardagi suyuqliklar chayqaladi. 
Tinch joyda to ‘xtab turgan avtotransportlarda seziladi.
V. U y g 'o n ib ketish.
a) Zilzilani u y ichidaga odam larning ham m asi, ochiq yerdagi- 
larning ko'p chiligi sezishadi. U xlayotganlarning ko‘plari uyg'onib 
ketishadi. A yrim kishilar uydan qochib ch iqishadi. H ayvonlar 
notinchlanadi. B in o lar toMa harakatga keladi. OsigMik predm etlar 
kuchli teb ran ad i. Y engil buyum lar jo yid an q o ‘zg‘aladi. Ayrim 
hollarda m ayatnikli, osm a soatlar to ‘xtaydi. Yaxshi joylashtirilmagan 
ayrim buyum lar yiqiladi yoki suriladi. Yaxshi berkitilm agan eshik 
va d eraz ad ar o ch ilib -y o p ilad i. ToMdirilgan o ch iq idishlardagi ( 
suyuqliklar chayqalib qism an to ‘kiladi. Tebranish xuddi bino ichida 
y u q o rid an ogMr b u y u m tashlab yu b o rg an d a hosil boM adigan 
tebranishlarga o ‘xshaydi.
b) A — tu rd ag i ayrim binolarda 1-darajali buzilishlar ro ‘y 
berishi m um kin.
d) Ayrim h o llard a Y er osti suv m anbalari debiti, y a’ni ajralib 
chiqayotgan suv m ih d o ri o ‘zgaradi.
VI. Q o ‘rquv.
a) 
Z ilzilani b in o ichidagi va ochiq yerda k o ‘pchilik sezadi. 
Ko‘p kishilar q o ‘rqib uy ichidan qochib chiqishadi. Ayrim kishilar 
m u v o zan atini y o ‘q o ta d i. U y hayvovlari o ch iq havoga qo chib 
chiqadi. B a’zi uy larda shishadan yasalgan idish va buyum lar sinishi
165

---

m um kin, javondagi kitoblar tushib ketadi. Og‘ir mebellar surilishi 
va cherkovlardagi qo'ngM roqlarning chalinib ketishi m um kin.
b) 
В — tu rdaga ayrim b in o lard a va A -tu rd ag a k o ‘pgina 
binolarda 1-darajali buzilish, A — turdagi binolarda ayrim hollarda
2-darajali buzilishlar kuzatiladi.
d) N am tuproqli ko‘pgina yerlarda eni 1 sm gacha b o ‘lgan 
yoriqlar hosil boMishi m um kin; to g ‘ 1 iк yerlarda ayrim hollarda 
ko‘chkilar sodir boMadi. Buloq suvlari debitining va quduq suvlari 
sathining o ‘zgarishi kuzatiladi.
VII. B inolarning shikastlanishi.
a) K o ‘p ch ilik o d a m la r q o ‘rq ishad i va u y larid an q o ch ib
chiqishadi. Ko'pgina odam lar zo‘rg‘a oyoqda turishadi. Avtomashi- 
nani boshqarayotganlar ham Yer qim irlashini sezishadi. Yirik 
qoMigMroqlar jaranglaydi.
b) V — turdagi ko‘pgina binolarda 1-darajali buzulish, В — 
turdagi ko‘pgina binolarda 2-darajali buzilish, A — turdagi ko'pgina 
b in o la rd a 3 -d arajali, ayrim h o llard a esa 4 -d arajali buzilish 
kuzatiladi. Ayrim hollarda tepalik va tog‘ yonbagMrlaridagi yoMlarda 
surilm alar va yoMlarda yoriqlar hosil boMadi. Q uvurlar payvand- 
langanjoydan shikastlanadi; tosh devorlarda yoriqlar hosil boMadi.
d) Suv yuzida toMqinlar hosil boMishi, uning loyqalishi seziladi. 
Q uduq suvlari sathining, buloqlar debitining o ‘zgarishi kuzatiladi. 
Ba’zan ilgari qurib yotgan buloqlardan suv chiqadi, suv chiqayotgan 
buloqlar esa qurishi kuzatiladi. Q um loq yoki shag‘aldan iborat 
daryo qirg'oqlarida ayrim hollarda ko‘chkilar hosil boMadi.
V III. Binolarning kuchli zararlanishi.
a) Q o ‘rquv va sarosimalik: hatto m ashinani boshqarayotganlar 
ham bezovtalanadi. Ba’zi joylarda daraxt shoxlari sinadi. OgMr 
mebellar suriladi va b a’zan yiqiladi. OsigMik lampalarning bir qismi 
shikastlanadi.
b) V — turdagi k o'p g ina binolarda 2-darajali, ayrim larida esa
3-darajali buzilish, В — turdagi k o ‘pgina binolarda 3-darajali, 
ayrim larida 4-darajali buzilish, A - turdagi k o ‘pgana binolarda
4-darajali, ayrimlarida 5-darajali buzilish kuzatiladi. Ayrim joylarda 
quvurlar quloqlari uziladi. H aykallarva yodgorliklarjoyidan surilib 
ketadi. Q abristonlarga o'rnatilgan yodgorlik toshlari qulaydi. Tosh
166

---

to ‘siqlarning qulashi kuzatiladi.
d) Qiya yoM chetlaridagi to 'siq lar va yoM qoplam alarining 
biroz surilishi seziladi, tuproqlarda eni bir necha santim etr yoriqlar 
hosil boMadi. Yangi suv havzalari paydo boMishi m um kin. B a’zan 
qurib qolgan quduqlardan suv chiqib, ilgaridan chiqib yotganlari 
esa qurib qolishi m um kin. K o‘p in ch a buloq suvlarining debiti va 
quduqlardagi suvlarning sathi o ‘zgaradi.
IX. B inolarning batam om shikastlanishi.
a) A holining ham m asi sarosim aga tush ad i, m eb ellarn ing
ko‘pchiligi shikastlanadi. H ayvonlar kuchli ovoz chiqarib, betartib 
yugurishadi.
b) V — turdagi uylaming ko'pida 3-darajali, ayrimlarida 4-darajali 
buzilish, В — turdagi ko'pgina binolarda 4-darajali, ayrim larida 5- 
darajali buzilish, A — turdagi ko'pgina uylarda 5-darajali buzilish 
kuzatiladi; haykallar, kolonnalaryiqiladi. Sun’iy suv havzalarida kuchli 
shikastlanish sodir boMadi, Yer osti quvurlari uziladi. Ayrim hollarda 
tem ir yoM relslarining bukilishi, yoMlarning zararlanishi ro‘y beradi.
d) Pasttekisliklarni suv bosishi, k o ‘p incha qum va balchiqlar- 
ning oqizib keltirilishi m um kin. Y erda kengligi 10 santim etrgacha 
yoriqlar paydo boMadi, tog‘ yonbagMrliklarida va daryo qirg'oqlarida 
yoriqlarning kengligi 10 santim etrdan ham ortadi, un dan tashqari 
tuproqda jud a ko‘p mayda yoriqlar paydo boMadi. Q oyalar qulaydi, 
k o'ch kilar paydo boMib, yer ustida yangi qatlam lar paydo boMadi. 
Suv yuzida katta toMqinlar hosil boMadi.
X. Inshootlarning batam o m buzilishi.
a) V — turdagi ko‘p uylarda 4-darajali, ayrim larida 5-darajali, 
В — turdagi k o ‘p b in o lard a 5-darajali buzilish, A - turdagi 
k o 'p ch ilik bin o lard a 5-darajali buzilish kuzatiladi. P latina va 
to ‘g ‘onlarda, ko‘priklarda xavfli shikastlanish sodir boMadi. T em ir 
yoM relslarida yengil bukilish kuzatiladi. Yer osti quvurlari uziladi 
yoki egiladi. YoM usti va asfaltlarda toMqinsimon o ‘zgarishlar sodir 
boMadi.
b) Y erda kengligi bir nech a detsim etrga teng yoriqlar hosil 
boMadi, b a ’zida ularning kengligi 1 m etrgacha yetadi. D aryo va 
soylar bo 'y id a oqim ga parallel keng yoriqlar hosil boMadi. Tik 
to g ‘ yonbagM rlaridan ko‘plab tosh k o ‘chishi m um kin. D aryo va
167

---

dengiz tik qirg'oqlarida yirik surilm alar boMadi. Q irg‘oqqa yaqin 
joylarda qumli va balchiqli m assalarning oqim i ko‘payadi. K anal, 
koM va daryolarda suvlar chayqalib qirg‘oqqa toshadi. Yangi koMlar 
hosil boMadi.
XI. Talofat;
a) Puxta qurilgan inshootlar, ko‘priklar, platinalar, tem ir 
yoMlar jiddiy shikastlanadi; shosse yoMlari ishdan chiqadi, yer 
osti quvurlari buziladi;
b) Y erda keng yoriqlar, uzilishlar, g orizon tal va vertikal 
yo‘nalishda surilishlar kabi deformatsiyalar, ko‘plab tog‘ ko‘chkilari 
hosil boMadi. Y erning qanday quch bilan tebranganini aniqlash 
uchun maxsus tadqiqot ishlari olib boriladi.
X II. Yer relyefining o ‘zgarishi:
a) Yerning ustidagi va ostidagi barcha inshootlarning toMa 
shikastlanishi yoki buzilishi kuzatiladi;
b) Yer relyefining shiddatli o ‘zgarishlari. Y erda katta yoriqlar 
paydo boMadi, ko‘plab gorizontal va vertikal surilmalar hosil boMadi. 
Y irik-yirik m aydonlarda to g ‘ k o ‘chishlari, daryo qirg‘oqlarida 
ko‘chkilar paydo boMadi. KoMlar, suv sharsharalari hosil boMadi, 
daryolarning o ‘zanlari o ‘zgaradi. Y er q im irlash in in g k uchini 
aniqlash uchun maxsus tadqiqot ishlari olib boriladi.
Y uqorida aytilganidek, zilzila kuchini aniqlashning ju d a ko'p 
belgilari bor. Seysmik shkala yildan yilga takomillashtirib borilyapti. 
So'nggi shkalalarda hatto tezlanish ham hisobga olinm ayapti.
Lekin zilzilaning Yer yuzida nam oyon boMish kuchi qanchalik 
aniq topilm asin, ballar yordam ida ularning aniq energiyasi haqida 
maMumot olish qiyin. Shuning u ch u n zilzilaning haqiqiy kuchini 
ko‘rsatuvchi oM cham -m agnitga oMildi.
1940-yillarning boshlarida amerikalik tadqiqotchilar Ch. Rixter 
va B. G utenbeiglar tom onidan zilzila quw atining oMchami sifatida 
m agnituda tushunchasi kiritildi (m agnituda-inglizcha so ‘z boMib 
kattalik m a ’nosini bildiradi). Zilzila m agnitudasini topish uchun
M = lg A, m km + 1,32 lg X, km
if o d a s id a n fo y d a la n ila d i. U y e rd a A — s e y s m ik toM qin 
am pilitudasi yoki m km surilish, X — seysm opriem nik joylashgan
168

---

joydan zilzila epitsentrigacha boMgan m asofa. M agnituda shkalasi 
k o 'p in c h a R ix ter shkalasi d ey ilad i. Eng k u ch li z ilz ila n in g
m ag nitud asi nazariy jih atd an 9 g ach a yetishi m um kin. Lekin 
shu vaqtg ach a Y er sharida kuzatilgan zilzilalarn in g eng kuchli- 
sining m agnitudasi 8,8 dan ortgan emas. M agnituda oMchamining 
afzalliklaridan biri bitta stansiyadaga yozuvga qarab h am zilzila 
k uchini aniqlash m um kin.
Zilzila energiyasi (E) DjouF oM chamida oMchanadi. Zilzila 
energiyasi b ilan m agnitudasi o ‘rtasida bogManish quyidagicha 
ifodalanadi
lg E = aM + b
Zilzila energiyasi E yergda oM changanda kuchsiz zilzilalar 
uch u n a = l,8 ; b = l l , kuchlilari esa 3= 1,5; b = 1 2 qabul qilingan.
K o 'p in ch a m atbuotda zilzilalar ball, m agnituda oMchamlari 
bilan bir qatorda klass (K) bilan ham ifodalanadi. К = lg E. 
M asalan, zilzila energiyasi E = 1 0 dj boMsa, K = 1 0 , y a ’ni u ch in ch i 
sinifli zilzila deyiladi.
Zilzilaning Y er yuzida bir xil kuch bilan nam oyon boMgan 
nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqqa izoseysta chizigM, zilzilaning 
katta m aydonlarda tarqalish kuchini k o ‘rsatuvchi izoseystalar 
to ‘plam iga izoseystalar xaritasi deyiladi.
Seysmik toMqinlar «Seysmos» so‘zi grekcha so 'z boMib zilzila, 
Y erqim irlashi m a’nolarini anglatadi. Zilzilalarni va Y erning ichki 
tuzilishini o'rganuvchi fan seysm ologiya, y a ’ni Z ilzilashunoslik 
fanidir. Seysmologiya atam asini fanga oMgan asrda irland injeneri 
va olim i Robert Mals kiritgan.
Y uqoridagi boblarda qayd qilganim izdek, to g ‘ jin slarin ing
sinishi yirik hajmdagi jinslarning d afatan q o ‘zg‘alishi natijasida 
to 'sa td a n kuchli energiya ajraladi va bir n ech a seysmik toMqinlar 
hosil boMadi. Seysmik toMqinlar b o ‘ylam a, k o ‘ndalang va yuza 
toM qinlardan iborat boMib, ham m a to m o n ga tarqaladi. Bo‘ylam a 
seysmik toMqin harakati natijasida tog1 jinslarining hajmi o ‘zgaradi 
siqiladi yoki c h o ‘ziladi. M uhit zarrachasining tebranishi toMqin 
tarqalish yo'nalishi b o ‘ylab sodir boMadi. K o‘ndalang seysm ik 
toMqin m u h itd a h ajm iy o 'z g a ris h la r h o sil q ilm a y d i, m u h it
169

---

zarrachasining tebranishi to ‘lqin tarqalishi yo'nalishiga perpen- 
dikular boMadi.
Seysmik toMqinlar har xil tezlik bilan tarqaladi. Eng tez tarqaluvchi 
toMqin bo‘ylama toMqini boMib, m uhitda taxm inan 8 km /s tezlik 
bilan tarqaladi. Kuzatilayotgan joylarga eng aw al bo‘ylama toMqin 
yetib keladi. Ularni ko'pincha R — toMqinlari deb ham yuritiladi. R 
harfi lotincha primal (birinchi) so‘zining bosh harfidan olingan.
K o‘ndalang toM qinlar m u h itd o ‘rtac h a tax m in an 5 k m /s 
tezlikda tarqaladi. D arsliklarda S — toMqini deb yuritiladi. S harfi 
lotincha «secundal»(ikkinchi) so ‘zining bosh harfidan olingan. 
K o‘ndalang toMqinlar kuzatish joylariga b o ‘ylam a toMqinlarga 
nisbatan qiyinroq yetib keladi.
Yuza toMqinlar eng sekin tezlik bilan Y erning yuzi b o ‘ylab 
tarqaladi. D arsliklarda L toMqini deyilib, u lotincha — «longea» 
uzun so ‘zining bosh harfidan olingan.
H ar bir hudud uchu n seysmik toMqinlarning tarqalishi, vaqti 
va ular bosib oMgan masofa orasidagi bogManish grafiklari, y a ’ni 
godograflari quriladi.
Zilzilalar epitsentrini aniqlash seysmik toMqinlarning har xil 
tezlik bilan tarqalishidan foydalanishga asoslangan. Seysm ogram - 
m alarda R va S toMqinlar vaqti orasidagi farh (At) ni topam iz va 
godografdan At vaqtga to ‘g ‘ri keluvchi (Al) m asofani aniqlaym iz. 
Bu m asofa zilzila yozib olingan joydan uning epitsentrigacha 
boMgan masofani ko‘rsatadi. Bittagina nuqtada aniqlangan masofa 
yordam ida zilzilaning aniq epitsentrini topib boMmaydi. Buning 
uchun kam ida uch ta nuqtada m asofa aniqlanadi va har bir nuqta 
atrofida radiuslari topilgan (Д1) m asofaga teng boMgan aylanalar 
oMkaziladi. A na shu 3 ta aylana yoylarining kesishgan nuqtasi 
zilzila epitsentrini ko‘rsatadi.
Endi xalq orasida ju d a keng tarqalgan b a ’zi tu sh u n ch alar 
ustida to ‘xtalm oqchim iz. X alqim iz orasida «zilzila qaytdi» yoki 
«zilzila qaytm adi» degan iboralar ju d a k o ‘p ishlatiladi. Deyarli 
h ar bir boMib oMgan Yer qim irlashidan keyin bu iboralarni ko‘p 
eshitam iz. Bu iboralar qayerdan paydo boMgan va ular nim ani 
bildiradi? Y uqorida seysmik toMqinlar to ‘g ‘risida gapirganda, ular 
h ar xil tezlikka ega ekanligi haqida m a ’lum ot berdik. Agar zilzila
170

---

yaqin, 100-150 km gacha m asofada b o ‘lsa, to ‘lqinlar birin -ketin
tez yetib keladi, bir-biriga qo'shilib ketadi va ularni odam lar deyarli 
bir-biridan ajratolm aydi. Agar m asofa bir n ech a yuz kilom etr 
yoki u n d an ham ortiq b o ‘lsa, toM qinlar o ld in m a-k ey in , lekin 
alohida-alohida yetib keladi.
M asalan , A fg‘o n is to n d a c h u q u rlig i 80-2 50 k m boMgan 
z ilz ila la r te z -te z boMib tu r a d i va 0 ‘z b e k is to n n in g b a rc h a
viloyatlarida seziladi. T oshkentga birinchi R — toMqini yetib 
kelgandan keyin o rad an 45-50 sekund oMgach, birin ch isid an 
kuchliroq 5-toMqini keladi va yana birozdan keyin L — toMqini 
keladi. Bir yerda tu rg an o d a m d a g o ‘yoki b ir n e c h ta zilzila 
boMgandek ta saw u r hosil boMadi. Shuning uchun odam lar go'yoki 
birinchi zilzilada yer joyidan q o ‘zg‘alib ketdi va ikkinchi zilziladan 
keyin qaytib joyiga tushdi deb o ‘ylashgan.
D em ak, Yer yuziga yaqinroq joyda sodir boMgan zilzilalar 
kam roq vaqt, uzoqroqda so d ir boMganlari esa uzoqroq davom
etar ekan.
M atbuotda b a ’zan zilziladan keyingi sunam i hodisasi haqida 
ham tez-tez yozib turiladi (y apo nch a su — p o rt, nam i — toMqin 
dem akdir, y a ’ni portdagi suv toMqini m a’nosini bildiradi). Sunam i 
hodisasi asosan zilzilalar dengiz va okean suvlari ostida sodir 
boMganda kuzatiladi. Bunda zilziladan keyin okean ostida katta 
m aydonlarda dafatan «cho'kish» kuzatiladi, y a ’ni okean ostida 
bir necha o ‘n kvadrat kilom etr m aydon sathi bir lahzada bir necha 
m etrga pasayadi. T inch turgan suv yuzasi ham shu lahzadayoq 
pasayadi. Atrofdagi okean suvlari b ir necha m etr yuqorida, zilzila 
sodir boMgan joyda esa suv yuzasi pastlikda boMadi. A trofdagi 
su v lar y u q o rid a n p astg a q a ra b h a ra k a t b o sh lay d i. H a m m a
to m o n d an katta tezlikda oqib kelgan suvlar kichik bir m aydonda 
yigMladi va bir necha lahzada ulkan suv m inorasi paydo boMadi. 
Bu ju d a tez ham da bir lahzagina davom etadi. M a’lum ki, suv o ‘z 
ogMrligani tutib turolm aydi va tez pastga harak at qiladi, y a ’ni suv 
m inorasi h am m a tom onga qarab qulaydi. Ana shu katta hajm dagi 
suv m inorasining yoyilishi natijasila atrofga am plitudasi bir necha 
m etrga teng ulkan suv toMqinlari tarqaydi. ToMqinlar m inglab 
kilom etr masofaga tarqaydi va yoMda uchragan qirg‘oqlar bilan
171

---

t o ‘q n ash g an d a u yerlarga b alandligi bir n ech a m etrd an o 'n
m etrgacha va undan ham ortiq boMgan suv katta tezlik bilan 
uriladi. Bu oMa talofatli hodisa hisoblanadi. Q irg'oqdagi barcha 
kem alar, odam lar, uylar suv ostida qolishi m um kin.
Zilzilalar yer tebranishini aniq qayd qiluvchi oMchov asboblari- 
seysm opriyom niklar yordam ida yozib olinadi.