B. T. Toshmuhamedov

Tektonik zilzilalar. 
Y erq atlam larin i o'zgartiradigan to g ‘ hosil 
qiluvchi energiya (kuch) zarb id an ham zilzila hosil boMadi. 
Tektonik jarayon natijasida tog‘ hosil boMadi, Yer p o ‘s:ida qatlam lar 
bukiladi, siqiladi, yoriladi, uziladi va boshqa xil strukturalar paydo 
boMadi.
TogMi oMkalarda, m asalan, Alp, T y an -S h an , Pom ir, Kavkaz, 
A nd, K ordilera va boshqa oMkalarda yer hozirgi vaqtda ham tez- 
tez tebranib turadi.
Bu oMkalardagi zilzila toMqinining kuchi aw algilaridan anch a 
kuchli boMib, xalq xo‘jaligiga k o 'p zarar yetkazadi. T ektonik zilzila 
harakati Yer p o ‘stini tashkil etuvchi m assalar tadrijiy taraqqiyotda 
ekanligini k o ‘rsatadi. Yuqorida ko‘rsatib oMilgan oMkalardagi Yer 
qatlam larining yaxlit-yaxlit boMib ajralishi tektonik harakat ta ’sirida 
vujudga keladi. Bu harakat oqibatida vaqt-vaqti bilan atrofga goh 
kuchli, goh kuchsiz seysmik toMqin tarqaladi. T ektonik zilzilada
153

---

Yer sharida ayrim uchastkalarda, y a’ni Yer p o ‘stining geosinklinal 
(elastik, bo'sh) deb ataladigan joylarida bo‘lib turadi. Tektonik zilzila 
keng tarqalgan va eng dahshatli ham da vayron qiluvchi zilziladir.
Yer sharida boMadigan dahshatli, vayron qiluvchi zilzilalarning 
90 foiziga yaqinini tektonik zilzila tashkil etadi.
Zilzila oqibatlari. 
T abiatning dahshatli hodisalari ta ’sirida 
zilzila bo'lib turadigan oMkalarda faqat Yer p o ‘sti va Yer qatlam lari 
o ‘zgartiribgina qolm ay, balki aholiga va ularning uy-joylariga, 
sh ah arla rg a k a tta zara r yetadi. Z ilzila v aq tid a u n in g kuchli 
harakatidan bin olar vayron boMadi, yongMn chiqadi.
Q attiq zilzila vaqtida kishilar o ‘zlarini him oya qila olm ay 
qoladilar, tirik qolganlari ham q o ‘rquvdan aqldan ozadilar, soqov 
va garang boMib qolishlari m um kin. Kuchli zilzila kechasi boMgan 
joylarda bosib qolgan binolar tagidan kishilarni qutqarib olish va 
ularga tez tibbiy yordam ini ko‘rsatish qiyin.
Zilziladan ju d a k o ‘p shaharlar, qishloqlar vayron boMgan va 
od am lar halok boMgan.
Yer sharining ayrim joylarida boMgan falokatli zilzilalarning 
oqibatlari bilan tanishib chiqam iz.
Tarixda eng kuchli zilzila Suriya, Palastin, K ichik Osiyo, 
H indiston, X itoy, Y aponiya va M arkaziy O siyoda boMgan.
Suriya va Falastinda qadim vaqtlardan beri ju d a k o ‘p kuchli 
zilzilalar boMgan. Bundan ba’zilarigina «Vexta zaveta» nomli kitob- 
da yozib qoldirilgan. Bu kitobdagi m a’lumotlarga qaraganda eramiz- 
dan 1900-yil ilgari zilzila OMik dengiz hududi janubidagi Sudum , 
G um urru, Z eboim va Adam shaharlarini vayron qilgan, eram izdan 
aw algi 1180-yildagi zilzilada Ierixon shahrining devorlari buzilgan.
E ram izd an aw alg i 1100-yilda zilzila zarb asidan P alastin 
shahridagi G ‘ozi m adrasasi buzilgan va ko‘p odam oMgan. 464- 
yillarda S parta shahri ju d a vayron boMgan, faqat 5 uy o m on 
qolgan, xolos, 20 mingga yaqin odam oMgan.
E ram izdan aw algi 222-yilda zilzila natijasida Rodos brolida 
ju d a k o ‘p s h a h a rla r vayron boMgani va 3 3 4 -y ild a A n tixiya 
sh ah rin in g buzilib ketganligi (40000 o d am ulgan va y arado r 
boMgan) m a’lum . H indistonda 893-yilgi zilziladan 180 000 kishi 
oMgan.
154

---

Q rim da 1293-yildan 1928-yilgacha yoki 635-yil davom ida 
25 m arta juda kuchli zilzila bo‘lganligi hisobga olingan. Bu zilzilalar 
tektonik h arakatlar sababli qrim to g ‘larining koMarilishi va qora 
dengizning c h o ‘kishi natijasida ro ‘y bergan.
M a rk a z iy O siy o d ag i z ilz ila la r h a q id a k o 'p g in a ta rix iy
m a ’lu m o tla r bor. Q adim gi ta rix sh u n o slarn in g , h ind va arab
sayyohlarining xotiralarida, Abu Ali ibn Sino va boshqa uzbek 
olim larining kitoblarida zilzila hodisalari qayd qilingan. Z ahiriddin 
M u ham m ad B obir (XVI asr boshida) Q an daxo r (Afg‘o niston) 
shahridagi bir zilzilani m ana bunday tasvirlaydi: «Bu dam da andoq 
zilzila b o ‘ldiki... S h ah ard a va qishloqlarda k o ‘p uylar tekis b o 'lib , 
uy va tom ostida qolib o ig a n i k o ‘p b o ‘ldi. Y er an d o q yorilib 
edikim , b a ’zi tarafi belcha baland b o ‘lib edi, b a ’zi tarafi belcha 
past yorilgan. Yerga b a ’zi yerda kishi sigar edi. Zilzila b o ‘lgan 
zam on tog‘lam ing boshidan to ‘fan k o ‘tarildi. Shu bilan birga 
Zahiriddin M uham m ad Bobir bir kunda 33 m arta zilzila boMganini 
va u bir yilcha davom etganini kursatib o ‘tgan.
X IX a s rn in g ik k in c h i y a rm id a , T o s h k e n td a y a s h a g a n
M u h a m m a d Solih o ‘zin in g fors-to jik tilida yozilgan «Tarixi 
fjaididaiy Toshkent» («Toshkentning yangi tarixi») asarida quyidagi 
satrlarini yozadi: «Toshkent sh ah arid a kuchli zilzila voqe b o ‘ldi; 
m ozorlarning 11 gum bazi, hazrat A hror valiy m asjidi, Jo m ining
(C horsuvdagi) gum bazi kunfayakun b o ‘ldi, ko‘p kishilar g ‘aflatda 
yotgan edi, aholi im o ratlar tagida qoldi. Barakxon m adrasasi 
gum bazi tagida 4 tolibi ilm m u llabachcha halokatga etdi.
Zilzila yarim soat davom etib, so ‘ng qaytdi. K uchli silkinish,
4 daqiqa davom etdi. Zilzila tin ch ig an d an keyin ham kechalari 
bedor boMgan kishilarga qariyb bir oy davom ida Y er harakati 
m a ’lum boMib turdi. Zilzila 1866-yil 26-apreldan 27-aprelga oMar 
kechasi so dir boMgan».
1620-yilda Fargona vodiysida hozirgi N am an g an sh ah rid an
g ‘arbda Axsi sh ahrida kuchli (8-9 ball) zilzila boMgan. Bu zilzila 
kuchi to ‘g ‘risida M u h am m ad T o h ir o ‘zining «Ajoyibul Tabokat» 
nom li kitobida m an a b unday deb yozadi:
«Axsi viloyatida shu nd ay kuchli zilzila boMganki, daryodan 
(Sirdaryodan) toshib chiqqan suv daryoga yaqin boMgan choMlaiga
155

---

toshgan va suv bilan chiqqan baliqlar pitirlab-pitirlab oMganlar. 
D araxtlar ildizi bilan ag'darilgan va binolar kuchli va tez zilzila 
zarbidan buzilgan va ular ostida ju d a ko‘p odam lar qolib ketgan».
1667-yil aprel oyida hozirgi A driatika dengizi qirg‘ogMda 
D ubrovnik (qo ra R ach u zu ) sh a h a rin i zilzila vayron qilgan. 
Pireneyya yarim orolida, Portugaliyaning poytaxti Lissabonda 
1755-yil 1-noyabrda d un y o d a eng kuchli zilzila (11-12 ball) 
boMgan. Bu zilziladan ko‘rqqan aholi dengiz sohiliga qochgan, 
biroq sohil od am lar bilan birga bir zum da 200 m c h o ‘kib, utiga 
dengiz bosib kelgan. Bu zilzila zarbasidan hatto dengizda baland 
toMqin ko‘tarilib, uning kuchi 7-1027 yerga yetgan. Lissabondagi 
zilzilada 60.000 kishi halok boMgan.
1862-yilda Zabaykalyedagi Selenga daryosining quyilish joyida 
200 km 2 m aydon cho 'k ib , Baykal koMi qoMtigM hosil boMgan. 
C h o ‘kish paytida bu yerda yashovchi c h o ‘ponlar, ko‘ch m an ch i 
aholi podalari bilan birga suv ostida qolgan.
I.V. M ushketov 1887-yil 18-mayda V erniy (O lm aota) sh ah a- 
rida boMgan zilzila zarbidan sh ah ar butunlay vayron boMgani 
haqida maMumot yozib qoldirgan. U ning yozishicha, Y er ostidan 
kuchli bugMq ovoz kelgan, so ‘ng ketm a-ket kuchli zarbali zilzila 
toMqinlari tarq alg an ; yana sh u n d ay ovoz va kuchli z a rb a lar 
takrorlanib turganligidan kishilar sarosim aga tushganlar. U lar 
xohlagan tom onga tum taraqay qochganlar.
1911 -yilda O lm aota shahari yaqinida yana zilzila boMgan, 
epitsentr aholi yashaydiganjoyda boMmagani sababli binolar deyarli 
buzilmagan.
1902-yil 3-dekabr ko‘pi kechasi soat 12 da A ndijon sh ahrida 
kuchli zilzila (9 ball) boMib, shaharning ko‘p binolari buzilgan va 
ko‘p kishilar (7000) halok boMgan. Zilziladan ko'rilgan zarar o ‘sha 
vaqtdagi pul hisobida 12 m illion so ‘m ni tashkil etgan. Zilzila 
natijasida shaharda va shahar atrofidagi qishloqlarda yer yorilgan, 
yorilgan joylardan suv otilib chiqqan, b a ’zi yerlar c h o ‘kkan.
1920-yil 16-dekabrda Xitoyning G a n ’su v a 1927-yil 23-m ayda 
N a n ’sh a n ’ shaharlarida kuchli zilzila boMib, shahar binolari va 
inshootlar buzilgan ham da 200.000 dan ortiq aholi oMgan, Yer 
yuzasida ham an ch a o ‘zgarish ro ‘y bergan.
156

---

1923-yil 1-sentabrda Y aponiyada dahshatli zilzila bo'lib, ko'p 
shaharlar xarob boMgan. M asalan, T okioning o ‘zida 170 m ing 
kishi oMgan va 700.000 ta kitobi boMgan podsho kutubxonasi 
yonib ketgan. B u ndan tashqari, Tokio, lokogam a, lokasuna va 
boshqa shaharlarda yongMn koMarilgan.
1946-yil 2-no y ab rda soat 6.28 m in u td a T o ‘q to ‘g ‘ulda 7 balli 
zilzila boMgan. Y er qim irlash epitsentri T o ‘q to ‘g ‘ul (M u zto g 1) da 
boMib, zilzila kuchi 8-9 ballga yetgan.
T o ‘q to ‘g ‘uldan 18-20 km sh im o li-g ‘arbda N o rin daryosining 
quyi oqim ida katta uzilm a hosil boMgan. Bu uzilm a N orin daryosini 
anchagacha to ‘sib turgan, uzunligi 200-250 m , eni 150-200 m, 
chuqurligi 10 m li yoriq hosil boMgan. T o ‘q tu g‘ul zilzilasi 5 oy 
davom etdi.
1948-yil 6 -o k tab rd a ro ‘y bergan A shxobod zilzilasi kuchli 
zilzilalardan boMib, uning to ‘satdan boMgan toMqin zarbalarini 
M oskva, T oshkent, S am arqand, D ushanba va boshqa shaharlar- 
dagi seysmik stansiyalar qayd qilgan.
Bu zilzilaning epitsentri A shxoboddan 25 km jan u b i-sh arq id a 
boMib, kuchi 9-10 ballga yetgan. A shxobodda esa zilzilaning kuchi 
7-8-9 ball atrofida boMib, k o ‘p bino lar buzilgan va kishilar halok 
boMgan. E pitsentrga yaqin joylarda yer yorilgan, ayrim jo y lar 
ch o 'k ib , ayrim jo y lar koMarilgan, Y er yoriqlaridan issiq suv va 
qum aralash loyqa oqib chiqib to ‘plangan. G . P. Gorshlcovning 
aytishiga qaraganda Yer yoriqlari K o p e t-D o g ‘nir.g sharqiy va 
jan u b i-sh arq iy yon bag‘ri to m onga yo'nalgan.
1966-yil 26-aprel ertalab m ahalliy vaqt bilan soat 5 dan 23 
m inut oMganda T o sh k en td a kuchli zilzila so d ir boMdi. Zilzila 
toMqinlari b irinchi zarbasining kuchi m ark azd a 7,5 ball (5,5 
m a g n itu d ad a n o rtiq ro q ) boMdi. U ning ep itsen tri sh ah arn in g
m arkazida, gipotsentri 9-10 km chuqurlikda ekanligi aniqlandi. 
Bu zilzila natijasida 7 ballga moMjallab qurilgan im oratlarda yorilish 
va hatto bosib qolish hodisalari ro ‘y berdi. X om gMsht va paxsadan 
qurilgan im oratlar yaroqsiz deb topildi. B irinchi zilzila zarbasidan 
keyingi 4 oy davom ida T oshkent seysmik stansiyasi 700 m arta 
silkinish boMganligini qayt qilingan.
0 ‘rta Osiyodagi togMar, jum ladan Q uram a, Fargona, C hotqol,
157

---

P ekom va b o sh q a to g ‘ tiz m a la rin in g g eo lo gik tu z ilish i va 
tektonikasini tekshirish natijasida bu tog‘ tizm alarining neogen 
va antropogen davrida kuchli tog' burm alanishi (yaxlit, palaxsa) 
ko'tarilishlaridan qayta hosil b o ‘lganligi isbotlandi (S. S. Shults, 
V. I. Popov, M. O. A hm adjonov va boshqalar). Yer qatlam larining 
tektonik harakat natijasida burm alanishini yaqqol ko‘rsatuvchi 
zilzila hodisasi yuqorida ko ‘rsatib o ‘tilgan togMarning o ‘tgan yaqin 
2 m illion yil ichida paydo b o ‘lganligidan darak beradi. C hotqol, 
Pskom, Quram a, Farg‘ona tog1 tizm alarida yerqim irlash natijasida 
hosil b o ‘lgan yoriqlar yuqoridagi so ‘zim izning isboti b o ‘la oladi.
T ektonik harakat asosan ikki xil yo‘naluvchi kuchni hosil 
q iladi: I) y o n lam a plik ativ b o sim n atijasid a q a tla m la rn in g
burm alanishi ro ‘y beradi: 2) vertikal (tikkasiga) harakatlanuvchi 
kuch ta ’sirida yer yorilib, qatlam larning bir qismi o ‘z o 'rn id a
qoladi, ikkinchi qismi esa pastga uzilib tushadi. Bunday hodisalar 
yer bag‘rida ko‘pincha jud a chuqurda ro‘y beradi b a’zan, yuqorida 
ko‘rsatib o ‘tganim izdek, kuchli zilzila natijasida yer yuzasida ham 
ro ‘y beradi.
Q adim dan m a ’lum ki, Y er p o ‘sti hech qachon tinch turm ay, 
doim qimirlab turgan. M arkaziy Osiyo respublikalarida faqat 1929- 
yilda 600 m arta zilzila boMganligi hisobga olingan. O lim lar Yer