B. T. Toshmuhamedov

2.4. Zilzila — —
Zilzilalarni o ‘rganuvchi fan seysm ologiya deyiladi. Seysm o­
logiya fani uchga boMinadi. U larning h ar biri h ar xil turdagi Yer 
teb ranishlarin i o ‘rganadi. Bu te b ra n ish lar kuchiga qarab ular 
m ik ro sey sm o lo g iy a , m a k ro sey sm o lo g iy a (m ak ro sey sm ik ) va 
m egoseysm ikaga boMinadi. M ikroseysm ik zilzilalar faqat kuchli 
asboblar bilan oMchanadi. M akroseysm ik zilzilalarni inson orga­
nizmlari sezadi. Megoseysmik zilzilalar esa katta vayronagarchilik- 
larga olib keladi.
O lim larning hisob — kitoblariga qaraganda Yer sharida bir 
yilda bitta katastrafik, o ‘nta ju d a kuchli, yuzta kuchli, m ingta 
inshootlarga zarar keltiradigan zilzilalar boMadi.
Y er p o ‘stining silkinishi zilzila deb ataladi. Bir necha yuz yil 
davom ida to ‘plangan m a ’lu m o tlar g ‘oyat vahim ali bu hodisani 
p lanetam izning, ayrim joylarida boMib turishini k o 'rsatad i. Yer 
yuzasini y em iruvchi, bu zuvch i zilzilalarn ing 68 % ga yaqini
149

---

Pireneya, Alp, A pennin, K arpat, Bolqon, Kavkaz to g ‘lariga va 
M arkaziy O siyoning tog' tizm alariga, H im olay togMariga, qolgan 
28 
%
i T in ch okean halqasiga to ‘g ‘ri keladi. B ular seysm ik 
hududlardir. B a’zi jo y lar borki, ulard a b u tu nlay yoki deyarli 
butunlay zilzila boMmaydi, bunday yerlar (G erm aniya — Polsha 
pasttekisligi, Rossiya tekisligi, Finlyandiya, K oda yarim oroli, 
K anada, Braziliya va hokazo) seysmik oMkalar deb ataladi.
Z ilzila Y er qobig‘ining ichki kism idagi m assalarning ju d a
kuchli harakatga kelishidan paydo b o ‘ladi va zilzila to iq in la r i 
m arkazdan atrofga tarqaladi. Zilzilaning b irin ch i h arak a tid an
keyin h am er ich id a saqlanib qolgan k uchlar yana o ‘zgarishlarni 
keltirib ch iqaradi. Zilzila to 'lq in i h am m a vaqt h a r xil kuchdagi 
ketm a-k et y o ‘naluvchi b ir necha to ‘lqin lard an iboratdir. Y er 
sirtin in g te b ra n ish i, un g a ichki q a tla m lard an o ‘tib keluvchi 
egiluvchan to ‘lqinning urilishidan kelib chiqadi. A gar to ‘lqin 
tikka urilsa, y a ’ni zilzila to ‘lqini Yer sirti bilan to ‘g ‘ri yoki qiyaroq 
burch ak hosil qilsa, Y er ustidagi narsalar yuqoriga k o ‘tarilib, 
pastga tushadi. A gar to ‘lqin qiya urilsa, Y er ustidagi narsalar 
g o riz o n ta l su rila d i, b a ’zan u la r qayiqqa o ‘xshab te b ra n ad i. 
D arax tlar og ‘ib, yana tiklanadi, im o rat bezaklari, haykallar va 
bosh qalar qulaydi.
Zilzila vaqtidagi har bir to ‘lqin faqat bir necha sekund davom
etm aydi, b a ’zan to ‘lqin ayrim o'lkalarda bir necha kun, oy va 
yillar dashom ida to ‘x ta b -to ‘xtab goh kuchli, goh kuchsiz b o 'lib
turadi, bu davrda bir necha yuzlab zarba qayd etiladi. M asalan,
1887-yil 28-m ayda O lm aotada va 1966-yil 26-aprelda Toshkentda 
boMgan zilzilada 3 oy davom ida 600 ga Yaqin zarba qayd qilingan.
1870-yil 28-iyunda G retsiyada yuz bergan zilzilaning birinchi
3 kunida 86 zarba, ya’ni h ar 3 sekundda bir to ‘lqin b o ‘lgani 
aniqlangan. Bu yerda ham zilzila 3 yil davom ida 750 000 ga et­
gan, bundan 300 tasi emiruvchi zarba boTib, so‘ng zilzila to ‘xtagan.
Zilzila vaqtida b a ’zi toMqin zarbalarini kishilar sezm aydi, faqat 
maxsus asbobgina sezadi, bunday kuchsiz zilzila harakati m ikro- 
seysma, asboblarsiz seziladigan zilzila m akroseysm a deyiladi.
Zilzila to ‘lqinlarini hisobga oluvchi asboblar o ‘rnatilgan 500 
ga yaqin stansiya Yer sharida h ar yili 9000 tach a zilzilani, y a’ni

---

soatiga bir m arta zilzila b o iish in i hisobga oladi. Buning yarm idan 
ko ‘progM kuchli va xavfli zilziladir. 1931-yilda olingan statistik 
m a ’lum otga qaraganda yanvarda 11 ta, fevralda 11 ta, m artd a 13 
ta va aprelda 12 ta halokatli zilzila b o ‘Igan.
Yerning ichidagi zilzila boshlangan m arkaz -gipotsentr, uning 
Y er yuziga tikka chiqqan joyi — fokusi — ep itsen tr deb ataladi. 
T ektonik jarayonlar natijasida gipotsentrda m exanik energiya hosil 
boMadi. Yer qattiq jism boMganligidan gipotsentr atrofidagi qatlam ­
larga bu energiya egiluvchan toMqin tarzid a yoyiladi. Bu toMqinni 
dengizda suv k o ‘tarilishi va qaytishi natijasida boMadigan toMqin 
bilan alm ashtirm aslik kerak. D engiz toMqinida sham ol kuchi bilan 
o ‘z holatini o ‘zgartirib to ‘lqin c h o ‘qqisiga koMarilgan suv yerning 
tortish kuchi natijasida pastga tushadi. H ar b ir to m ch i suv q o ‘shni 
tom chiga ogMrligi bilan ta ’sir qiladi va ogMrlik kuchi ta ’sirida aylan- 
m a shakldagi harak at hosil boMadi.
ToMqin harakatining egiluvchanligini rezinka m isolida yaqqol 
k o ‘rsa boMadi: ag ar rezin k an i ta ra n g to rtib , keyin b o ‘sh atib
yuborilsa, uning h ar bir zarrachasi oldin c h o ‘ziladi, keyin asliga 
•qaytadi, h ar ikki ho latd a ham to ‘g ‘ri chiziq y o ‘nalishini saqlaydi. 
R ezinka zarrach alarin in g b un d ay harakati b o ‘ylam a tebranish 
boMadi. A gar rezinkani ikkita predm etga m ustahkam lab, s o £ng 
uni yuqoriga tortib , q o ‘yib yuborilsa, u holda rezinkaning h ar 
bir zarrachasi ko'ndalangiga to ‘g ‘ri chiziqli h arakat qiladi. Bu 
harakat ko‘ndalang egiluvchan toMqinga to ‘g ‘ri keladi.Rezinkaning 
bunday tebranishi bilan qattiq jin slar orasida boMadigan farq shuki, 
rezinkada ikkala: ko‘ndalang va b o ‘ylam a toMqin h ar xil vaqtda 
hosil boMadi, qattiq jin slarda esa egiluvchan jism lar orasidagi 
m exanik energiya birlashishi natijasida ikkala toMqin b ir vaqtda 
boMadi.